अध्याय ४० वा
जीवन-कला
ईश्वर-अंश सर्व
जीव । यत्न तोचि जणावा देव ।
ऐसें वदती संतग्रंथ, मानव । सर्वचि नित्य ॥१॥
परंतु पाहतां
जगाकडे । दिसती प्रकृति-भेदाचे पोवाडे ।
व्यक्ति तितक्या
प्रकृतींचे पाढे । ठायीं ठायीं ॥२॥
वाटे ही
निसर्गाचीच रचना । तेथे ठाव नाही प्रयत्ना ।
ऐसी धारणा बसली मनां । श्रोतियांच्या ॥३॥
म्हणोनि करूं
निरूपण । ऐका ऐका श्रोतेजन !
प्रकृति ठायीं ठायीं दिसे भिन्न । परि ती
स्वतंत्र म्हणों नये ॥४॥
प्रकृति
पुरुषाच्या आधीन । त्याच्या इशारें करी नर्तन ।
बहु होण्याचा संकल्प पूर्ण । तीच भिन्न प्रकृति
ही ॥५॥
परम पुरुष जो
परमात्मा । त्याच्या शक्तीसि नाही सीमा ।
मानव त्याचीच प्रतिमा । अंशरूप निश्चयें ॥६॥
म्हणोनि जीवांत
सामर्थ्य अनंत । अभ्यासाने प्रकटे निवांत ।
नलगे आत्मशक्तीचा अंत । कोणासहि ॥७॥
सर्व होतें केलें
असतां । सर्व मिळतें धरितां हातां ।
अभ्यासें तंव ब्रह्मसत्ता । पावती योगी ॥८॥
आणि
अभ्यासाच्याचि बळें । भिन्न मार्गीं वाढले जीव सगळे ।
जैसी श्रध्दा
तैसीं फळें । श्रध्दामय पुरुष म्हणोनि ॥९॥
जैसी श्रध्दा जैसा
संकल्प । जैसा यत्न पुण्यपापरूप ।
तैसाचि जीव होई आपोआप । अभ्यासाने तयार ॥१०॥
नैसर्गिक दिसे
प्रकृति-भेद । तो पूर्व अभ्यासानेच सिध्द ।
मुळीं एक परि कलांनी विविध । जाहले जीव ॥११॥
पूर्व जन्मींची
अभ्यासकला । तैसा या जन्मींचा यत्न आपुला ।
यांनीच भिन्नत्व
आणिलें जीवाला । नानापरी ॥१२॥
आपुली आपणा कला
फळली । म्हणोनि प्रकृति भिन्न झाली ।
येथे निसर्गावरि बोली । देवोंचि नये ॥१३॥
देवाने निर्मिली
ही क्षिती । जिच्या पोटीं अनंत जीव होती ।
न करवे तयांची गणती
। गणित-मार्गाने ॥१४॥
निसर्गत: लाभलें
सारखें जीवन । परि कलेने भरलें भिन्नपण ।
एक-एकशी मिळते गुण । क्वचितचि आढळती ॥१५॥
एकचि वस्तु
विश्वीं संचली । परि प्रकृतिगुणें भिन्न भासली ।
रचना बोली निराळी झाली । कला केली जीवांनी ॥१६॥
प्रत्येक जीवचि
अवतार पाही । परि कोठे कांही कोठे कांही ।
एक आहे एक नाही । ऐसें वैशिष्टय सर्वत्र ॥१७॥
प्रत्येक जीव
आपुल्यापरी । कलापूर्णतेने खेळे भूमीवरि ।
एक-एकाची स्वभाव-कुसरी । दुसरा पाहतां दिसेना
॥१८॥
सृष्टींत खेळती
जे जीव । पहा तयांचें लीलालाघव ।
अंग-अंग अभिनव । नाना तर्हा तयांच्या ॥१९॥
नाना कला नाना
रंग । नाना स्वभाव नाना उद्योग ।
नाना वस्त्रें, भूषणें, उपभोग । भोगणारे निर्मिले ॥२०॥
निसर्ग नानापरी
नटला । तो भिन्न जीवांच्या वाटयासि आला ।
प्रकृतीकडोनि साथ
मिळाला। जीवाचिया कलेऐसा ॥२१॥
जीवांत नखशिखान्त
भरली कला । गुणावगुणांचा मेळा झाला ।
इंद्रियें भोगती वस्तूला । आपुलाल्या भिन्न
भावें ॥२२॥
जीव आपणचि संकल्प
करी । कल्पोनि आरोप वस्तूवरि ।
मग तदाकार होवोनि व्यवहारीं । रागद्वेष पाहतसे
॥२३॥
ईश्वरनिर्मित
एकचि सृष्टि । परि पाहणाराची भिन्न दृष्टि ।
आपुल्या भावें सुखी-कष्टी । होय
व्यष्टि-समष्टीने ॥२४॥
ईश्वरनिर्मित
स्त्रीरूप सत्ता । ती कुणाची माता कुणाची कांता ।
आपुल्या भावें सुखदु:खभिन्नता । भोगी जीव ॥२५॥
एकाच
निसर्गसृष्टीवरि । जीव आपली सृष्टि करी ।
तैसेंचि सुखदु:ख भिन्न अंतरीं । अनुभवा येई ॥२६॥
रागद्वेषादि दृढ विकार । ऐकिलें भोगिलें त्यांचे संस्कार ।
हे घेवोनि जन्मती पुन्हा नर । आपापल्या कलेसह ॥२७॥
पूर्व अभ्यास, प्रयत्न, संकल्प । त्यापरी लाभे वेगळें
रूप ।
जीवांच्या अनंत
कलांचा गोफ । ती ही सृष्टि ॥२८॥
’ बहु व्हावें ’ हा ईश्वरी संकल्प । जीवांद्वारें घेई रूप ।
म्हणोनि दुजियांची ओढ आपोआप । जीवाअंगीं ॥२९॥
एका जीवाचा भिन्न
संकल्प । दुसर्या जीवाचा निराळा व्याप ।
परि प्रबल
शक्तीचा कार्यकलाप । ओढोनि नेतो दुसर्यासि ॥३०॥
एकाहूनि दुसरा
कलाधिकारी । अधिक टाकी मोहनी समाजावरि ।
आपुले मंत्र साजवी मधुरी । वाणी-वीणा वाजवोनि
॥३१॥
कोणी कल्पिली
गायनकला । वाद्यकला चित्रकला तंतुकला ।
शब्दकला नृत्य शृंगारकला । मोहावया अन्य जीवांसि
॥३२॥
राहणें कला
पाहणें कला । बोलणें कला हसणें कला ।
सर्वांमाजीं सौंदर्य-कला । ओतप्रोत दर्शवी ॥३३॥
कुणाचे मंजुळ बोल
गोजिरवाणे । कुणाचें व्याघ्रापरी गर्जणें ।
रणकर्कशता जीवीं बाणे । कलंकशोभा कोणाची ॥३४॥
कुणास पाहोनि मोह
वाटे । कुणास पाहतां येती कांटे ।
कुणाचे देखतां मुखवटे । छाती फाटे धीरांची ॥३५॥
कुणाची गंभीर मुद्रा
सजली । वैराग्य येतें दृष्टीच पडली ।
कुणाकडे पाहतां
वृत्ति गेली । विषय-वाटेने ॥३६॥
कुणास पाहतां चीड
दाटे । कुणाचा संग सोडतां न सुटे ।
जीवभाव ओवाळावा
वाटे । चरणीं तयाच्या ॥३७॥
हा सर्व
निसर्गचमत्कार नोहे । प्रत्येक कलेचें सामर्थ्य आहे ।
प्रयत्नशील
मानवचि राहे । परि देव म्हणती तयासि ॥३८॥
कृष्णाचाचि मामा
कंस । परि एक देव एक राक्षस ।
मुळीं पाहतां
एकचि वंश । परि भेद केला कलांनी ॥३९॥
कला मानवासि देव
बनविते । परि अवकळा नसावी जरा तेथे ।
पूर्णताहि कलेनेच
येते । रमतां अंगीं आत्मबोध ॥४०॥
अवकलेने छी:थू:
होते । कला येतां देवत्व लाभतें ।
जैसा प्रयत्न करावा तयातें । फळ येतें याच देहीं
॥४१॥
विश्वामित्रें
केली कला । राजर्षीचा ब्रह्मर्षि झाला ।
ब्रह्मवंशीय रावण
राक्षस ठरला । मेला आपुल्या कलेने ॥४२॥
रावणें कला
संपादिली । देवदेवता प्रसन्न केली ।
आपुली शक्ति
वाढवोनि घेतली । कलाकुसरीने ॥४३॥
परि ती पचवितां
नाही आली । उपभोगाची भावना झाली ।
म्हणोनि कला अवकळा पावली । अहंकारें ॥४४॥
कुंभकर्णें
सुखमार्ग धरिला । आहारनिद्रेची वाढविली कला ।
क्रूरपणाचा खेळचि झाला । नाश पावला सर्वासह ॥४५॥
तोचि बिभीषण कला
शिकला । रामनामीं रंगोनि गेला ।
राम धांवोनि घरीं आला । सौख्य दिलें अंतर्बाह्य
॥४६॥
दिलें लंकेचें
राज्य हातीं । परि नाही उपभोगाची प्रीति ।
म्हणोनीच आजवरि कीर्ति । अमर तया सज्जनाची ॥४७॥
कलेचे ऐसे तीन
प्रकार । राजस, तामस, सात्विक सुंदर ।
जो जयासि सजवी
चतुर । तो ओळखावा त्या गुणाचा ॥४८॥
या सकळामाजीं
जीवनकला । सात्विकतेचा प्रवाह भरला ।
मोहवूनि प्रेमाने
सकलां । कीर्तिमार्ग दावी भूलोकीं ॥४९॥
एरव्ही सर्वांतचि
आहे कला । एक चातुर्ये खाय एकाला ।
मोठी खातो लहानाला । नियम ऐसा जीवनीं ॥५०॥
परि हा नियम
मानवी नाही । पशुपक्ष्यांना शोभे सर्व कांही ।
अंडज जारज उदभिज स्वेदजहि । याच मार्गीं ॥५१॥
याच मार्गे मानव
गेला । तेणें जगीं हाहा:कार झाला । ’
बळी तो काळ पिळी ’ या बोला । जीवनकला म्हणों नये ॥५२॥
सामुदायिक
वृत्तीविण । जगीं टिकले प्राणी कोण ?
जगावें जगवावे
जीवजन । हीच खरी जीवनकला ॥५३॥
हेंच वैशिष्ठय
मानवाचें । जगीं सौख्य नांदवी साचें
त्याविण सार्या प्रगतीचें । मंदिर मिळे
धुळीमाजीं ॥५४॥
म्हणोनि सर्व
जीवांची कला वेगळी । जगावें दुसरे घेवोनि बळी ।
परि मानवांची कला
निराळी । उन्नत करी दुर्बलांहि ॥५५॥
पशुपक्ष्यांचें
नर्तन गायन । मानव सर्वांतचि झाला निपुण ।
परि तयाचें
मानवपण । असे भिन्न सर्वाहूनि ॥५६॥
तो कातिणीपरी
काती-विणी । कोकिळेपरी गाई गाणीं ।
मत्स्यापरी तरे
जीवनीं । उडे गगनीं
पक्ष्यांपरी ॥५७॥
मधमाशीपरी संचय
करी । मुंग्यासारिखे किल्ले उभारी ।
रंग बदली
सरडयापरी । नृत्य करी मोराऐसें ॥५८॥
फुलपाखरांचे धरी
वेष । चिमण्यांपरी घरटयांची हौस ।
ऐशा सर्वचि कला साधती त्यास । परि त्याची कला
निराळी ॥५९॥
तो राहतो
नीटनेटका । वायां न धाडी आपुला पैका ।
सर्वां सांभाळितो
सारखा । आपुल्यापरी ॥६०॥
मनुष्य
स्वभावेंचि भिन्न पडतो । तो सर्वांसीच सांभाळितो ।
मर्यादेने वागत जातो । सदधर्माच्या ॥६१॥
विवेक-बुध्दीने
चालतो । पडलेल्यासि उचलोनि घेतो ।
दुसर्याचिया
हितास्तव जातो । बळी प्रसंगीं ॥६२॥
देतो सर्वांसि
आपुला हिस्सा । गांवीं न यावी म्हणोनि अवदशा ।
त्याचें कुटुंब गांवचि सहसा । वाटे तया ॥६३॥
आपण जें जें
कांही करावें । त्याने इतरांसि दु:ख न व्हावें ।
अहर्निशीं ऐसेंचि वर्तावें । आवडे तया ॥६४॥
दूरदृष्टीचा
विचार धावे । कार्यकारण तयासि ठावें ।
व्यक्तिऐसें
विश्व सुखी व्हावें । म्हणोनि करी कष्ट नाना ॥६५॥
ऐसें करन्यासि जे
जे चुकले । ते मानवचि नव्हती भले ।
मानवदेहीं जन्मासि आले । परि राहिले पशूचि ते
॥६६॥
जें जें असेल
माझ्या घरीं । सगळया सुख लाभावें तयाचि परी ।
ऐसी चिंता नित्य करी । तोचि धन्य मानव ॥६७॥
तो आपुली
कलाकुसरी । सर्वांचिया जीवनीं भरी ।
शोषण पतन कुणाचें न करी । आपुल्या कलेने ॥६८॥
कलेकरितां कला न
ठेवी । जीवनासि कला भूषवी ।
आपण सजवूनि दुसर्या दाखवी । मनुष्यपण गोड
शब्दें ॥६९॥
लोभासाठी गोड
बोलणें । ही जरी कला घेतली कोणें ।
तरि तें जाणावें दु:खदवाणें । प्रेमळपण दिसे जरी
॥७०॥
कोणी विषयासाठी
नटला थटला । तोंडा रंग फासोनि फिरला ।
तरी अंतरींच्या काळिमेला । बघती जन तयाच्या ॥७१॥
कोणी शिकला
चातुर्यकला । साहित्य अभिनय मोही जगाला ।
परि तेणें स्वार्थापायीं घातला । समाज पतनीं
॥७२॥
कोणी नृत्यगायन
नटविलें । चित्रादि कलांना शृंगारिलें ।
म्हणती आम्ही मानवां केलें । उन्नत ऐशा कलांनी
॥७३॥
परि पाहतां अनुभव
आला । मानव क्षुद्र वृत्तींनी घेरला ।
याचें कारण बाजार झाला । स्वार्थापायीं कलांचा
॥७४॥
प्रत्येक
कलाकौशल्यामागे । सदगुणांचीं असती अंगें ।
परि तेवढेंच विसरती जन संयोगें । घेती त्यांतूनि
वाईट ॥७५॥
याचें कारण एक
आहे । समजदार प्रलोभनीं दंग राहे ।
तेथे उपायचि होती
अपाय । रंगविले किती तरी ॥७६॥
परि ती कला
नव्हे-करंटेपण । तो शृंगार नव्हें-तें मरण ।
मधुर बोलणेंहि जहरासमान । वाटे कळतां अंतरींचें
॥७७॥
अंतरींचें दिसती
डोहाळे । क्षणोक्षणीं वरि उफाळे ।
काय होतें बोलोनि
प्रेमळें । कलाकुसरीचें ? ॥७८॥
हा दंभ विसरायाची
कला । जो कोणी साधकजन शिकला ।
त्यासीच लोक मानिती भला । सदभावाने ॥७९॥
त्याची प्रत्येक
कला निर्मळ । अनुपानें विषहि दे अमृतफळ ।
मानवतेचें वाढवी बळ । तीच कला महाथोर ॥८०॥
मुख्य कलेची
सांगता । असावी लागते तारतम्यता ।
सदा सावध असावा
माथा । उन्नतीसाठी सर्वांच्या ॥८१॥
मग कला मागे
धावती । न कळत्या खुणा कळों येती ।
जीवनकला पाववी सुमति । सर्वांगीण उध्दाराची ॥८२॥
कुणाचें बिघडलें
सुधारावें । कुणाचें भांडण तोडोनि द्यावें ।
कुणासाठी
योजनाबध्द व्हावें । मार्ग सांगावया ॥८३॥
हीच खरी कला
शिकावी । यानेच जीव तरतील भवीं ।
मरणावरीहि कीर्ति
रहावी । कलाकाराची ॥८४॥
एरव्ही चौदा
विद्या चौसष्ट कला । काय करावें शिकोनि गलबला ?
जो दुसर्याच्या कामीं न आला । व्यर्थ मेला अभिमानाने ॥८५॥
कमींत कमी गरजांत
राहिला । अधिकांत अधिक उपकार केला ।
समाजाशीं समरस
झाला । तोचि खरा कलावंत ॥८६॥
ही जीवनकला
ज्यांना गवसली । त्यांची मानवता विकास पावली । ’
मानवी देव ’ पदवी लाभली । सात्विक कलावंतासि ॥८७॥
जो ही ऐसी कला
चुकला । तो गांवीं जगण्यासचि मुकला ।
सर्व संसार फाटका झाला । सहकार्याविण बिचार्याचा
॥८८॥
म्हणोनि बोललों
मुख्य कला । मानवतेने सजविणें विश्वाला ।
सर्व मिळोनि
संसार केला । पाहिजे हा स्वर्गापरी ॥८९॥
आपुलें आपुलें
सर्व करा । सर्वांच्या सुखाचाहि मार्ग धरा ।
सर्वांत
आपुल्याहि सुखाचा झरा । दिसों लागे ॥९०॥
सर्व कलांहूनि
श्रेष्ठ कला । सर्वांत समरसता लाभावी जीवाला ।
दृष्टीसि जो जैसा दिसला । आनंद वाटला पाहिजे मना
॥९१॥
मनचि न व्हावें
वेगळें । जें दिसतें तें सुंदरचि सगळें ।
हें कळावया
आत्मबळें । पाहिजे कला बोधाची ॥९२॥
आत्म्याची ओळखी
ही कला । साधूनि विश्वाशीं समरस झाला ।
तोचि कसोटीला लागला । शेवटीं पूर्णत्वाच्या ॥९३॥
पूर्णत्वीं
दु:खदोषादि कांही नाही । परि ही कला विरळाचि घेई ।
दु:खदोष निवारूनि
जना पाही । तोहि थोर कलावंत ॥९४॥
ज्यासि आहे
जगाचें भान । त्यावरि जगाची जबाबदारी पूर्ण ।
त्याने केलेंचि पाहिजे दु:ख निवारण । समाजाचें
स्वकलेने ॥९५॥
म्हणोनि ऐका करा
उल्हासें । मानवमात्र सुखी व्हावे ऐसें ।
उणीव दिसतां सहकार्य हर्षें । नेहमी करा
सर्वांशीं ॥९६॥
सर्वांशी
सर्वांचा सहकार । हाचि आहे मार्ग थोर ।
गांवीं ये
स्वर्गीयता सुंदर । याच कलेने निश्चयेंसि ॥९७॥
ही मानव्याची
जीवनकला । गांवीं शिकवा सर्वांला ।
मग उणें न पडे कोणाला । कधी कांही ॥९८॥
योगियांची
जीवनकळा । सत्रावीचा अमृतसोहळा ।
तैसी सुखी अमर करील मानवकुळा । कला ही गांवीं
॥९९॥
गांव होईल आरोग्यवंत
। ज्ञानवंत सदभाग्यवंत ।
सहकार्यावरीच जग
जिवंत । विचारें पाहतां ॥१००॥
हजार साधनांहूनि
अमोल । एक सहकार्यवृत्ति निर्मल ।
ही गांवीं फोफावूं द्या अमरवेल । नाना प्रयत्नें
॥१०१॥
याने
मानवांअंगींची शक्ति । प्रकट होईल महादीप्ति ।
सेवा करील निसर्ग-प्रकृति । सर्व जीवांची ॥१०२॥
जीव ईश्वराचे अंश
। त्यांचें गांवचि कां राक्षस ?
जिकडे तिकडे सुखसंतोष । नांदेल या प्रयत्नांनी ॥१०३॥
म्हणोनि शिका
मानव्यकला । आत्मविकास साधा आपुला ।
आता पुरे हा
गलबला । दैववादाचा ॥१०४॥
अनुभवें सांगतों
तुम्हांप्रति । करूं म्हणाल तें साधेल निश्चिती ।
करा करा आत्मोन्नति । तुकडया म्हणे ॥१०५॥
इतिश्री
ग्रामगीता ग्रंथ । गुरु-शास्त्र-स्वानुभव-संमत ।
जीवनकला कथिली
उन्नत । छत्तिसावा अध्याय संपूर्ण ॥१०६॥
अध्याय४० वाऑडीओ स्वरुपात --
कोणत्याही टिप्पण्या नाहीत:
टिप्पणी पोस्ट करा