अध्याय ९ वा
सेवा-सामर्थ्य
श्रोतियांनी विचारिलें । प्रचारकार्याचें
महत्त्व कळलें ।
परि हें सर्वांसीच साधेल भलें । ऐसे नाही ॥१॥
आदर्श प्रचारक मिळणें कठीण । मिळाले तरी टिकणें कठीण
।
आमुच्यासाठी दुजा मार्ग कोण । ग्रामोन्नतीचा ? ॥२॥
तरी ऐका याचें उत्तर । मीं एक गांव पाहिलें सुंदर ।
शिस्त शांतता व्यवस्था घरोघर । लोक निर्व्यसनी तेथीचे
॥३॥
पाहूनि वाटलें आश्चर्य । शोधिलें, कुणाचें हें
कार्य ?
कोणा प्रचारकाचें चातुर्य । फळा
आलें ? ॥४॥
तंव तो नेता आला समोर । लोकांनी त्याची करितां पुकार
।
म्हणे मी
आपुला सेवक साचार । होतों वर्गांत एकदा ॥५॥
त्यासि पाहतां नवल वाटलें । कैसें याने हें कार्य
केलें ?
ज्यासि बोलतांहि नये चांगले ।
कलाकुशलता नाही अंगी ॥६॥
दिसे बिचारा साधाभोळा । परि हृदयीं कार्याचा जिव्हाळा
।
हवा-हवाच वाटे सकळां । सेवागुणें ॥७॥
प्रचार न करितांहि सेवा । आकर्षित करूं शके गांवा ।
हाचि रहस्यबोध बरवा । मिळें याठायीं ॥८॥
सेवा शब्दाविणहि बोलकी । सर्व लोकां करोनि सुखी ।
त्यांचें हृदय सहज जिंकी । आत्मीयता वाढवी ॥९॥
नाना साधनी केला प्रचार । त्याने जरी होतो संस्कार ।
तरी सेवेविण निर्धार । न राहे टिकोनि जनांचा ॥१०॥
सेवेने मन हातीं घ्यावें । तरीच तें उकलोनि वळवितां
यावें ।
नुसत्या
उपदेशाच्या प्रभावें । कार्य न टिके जीवनीं ॥११॥
अहो उत्तम प्रचारक नाही बोलला । तरी आवडे त्याचें
वर्तन लोकांला ।
मोह पाडी गांवकर्याला । सेवापप्रेमे त्याचें ॥१२॥
तो जंव जंव मार्गी चाले । कार्य करी पाउलापाउलें ।
लोक पाहतांचि
नम्र झाले । दिसती त्यासि ॥१३॥
तो नसेल जरी बोलका । व्याख्याता उपदेशक नेटका ।
तरी वक्त्यापंडितांहूनि लोकां । वजन तयाचें ॥१४॥
ऐसेचि लोक गांव सुधारती । देशाचें नांव उज्ज्वल करिती
।
नसेना कोणा त्यांची माहिती । सुगंध उधळती वनपुष्पें
॥१५॥
मोठे महाल उभारिले । पाहावयास उंच दिसले ।
तरी ते दगडावरि ठाकले । पायाच्याचि ॥१६॥
पाईक दगड कांही दिसेना । परि महत्त्व त्यासचि
असे जाणा ।
तैसें सेवेचें महत्त्व राष्ट्र-उत्थाना । सर्वतोपरी
॥१७॥
ज्याची सेवा करील प्राणी । त्याचें मन घेई मोहूनि ।
लंगोटीहि देईल सोडूनि । उदारपणें तो ॥१८॥
सुंदर गायन मृगा ऐकविले । त्याचें हृदय प्रसन्न झालें
।
मग नकळे त्या सर्वस्वहि घेतले । ऐसें होतें ॥१९॥
सेवेने अंगी सामर्थ्य येतें । जें जें बोलाल तेंचि
घडतें ।
हस्तेंपरहस्तें सर्वचि होतें । काम त्याचें ॥२०॥
लोकांस एकदा भरंवसा आला । म्हणजे सेवा रूजूं झाली
भगवंताला ।
मग काय उणे त्याला ? मागेल तें
ये धावोनिया ॥२१॥
सेवकास संकल्प करणें पुरे । इच्छा होतां घरी अवतरे ।
वाटेल त्या
मार्गें सारें । घडे मनासारिखें ॥२२॥
परि तें नसे उपभोगास्तव । ऐसें सेवक मानील सदैव ।
तोचि भोगिल सेवेचें वैभव । शेवटवरि ॥२३॥
ज्यासि उपभोग-वासना झाली । त्याची सेवाचि संपली ।
पुढे पुढे निंदा झाली । होईल ऐसें ॥२४॥
परि जो सेवाचि मानतो धन । कांही अपेक्षा न ठेवोन ।
तो झाला शेवटीं भगवान । पुजूं लागले घरोघरी ॥२५॥
लोक धनवानांना पुसेना । लोक सत्तेला ओळखीना ।
परि सेवाधार्याचे चरणा । पुजूं लागती जीवाने ॥२६॥
जगांत जेवढे पूज्यपुरूष झाले । ते सर्व सेवेनेचि गौरव
पावले ।
सेवा सोडतांचि राक्षस ठरले । मारले गेले देवाकरवीं
॥२७॥
संत दामाजीने सेवा केली । प्रसंगीं धान्यकोठारें
लुटविलीं ।
देवावेहि कदर
केली । फेडलें ऋण येवोनि ॥२८॥
येथे देवाने फेडलें ऋण । म्हणजें मुखी थाटलें नारायण
।
पुरविलें
बेदरी जाऊनि धन । भलतियाने ॥२९॥
कोणा मुखीं काय ठाकें । हें कोण सांगेल कौतुकें ?
जरि कर्म असेल निकें । जनसेवेचें ॥३०॥
सर्व कर्में व्रतें करोनि । तीर्थाटनी वनीं फिरोनि ।
करावी लागते
सेवाच जनी । सत्कीर्तीसाठी ॥३१॥
तीर्थीं दान सत्पात्रभोजन । यज्ञादिकीं खर्चावें
अन्नधन ।
त्यांत सेवादृष्टीनेच सांगितले पुण्य । येरव्ही
मिथ्या ॥३२॥
ज्यसि जरूरी त्यासि न द्यावें । पवित्र स्थान म्हणोनि
उधळावें ।
तरि तेणें पुण्य कधी न पावे । जनसेवेचें ॥३३॥
तीर्थ समजती पुण्याची खाणी । आणि पापमय गांवींचे
प्राणी ।
त्यांसि
तीर्थींहि धोंडापाणी । सांगितलें संती ॥३४॥
काशीच्या गंगेची कावडी । ओतावी तहानेल्या जीवाचे
तोंडीं ।
यांतचि
तीर्थाहूनि पुण्यकोडी । सांगती नाथ ॥३५॥
आपण झिजोनि अंगे स्वता । जीवजंतूंसि द्यावी प्रसन्नता
।
सुखी करावी
गांवींची जनता । हीच सेवा पुण्यकर ॥३६॥
ऐसी सेवा जया घडे । तुटे संसाराचे बिरडें ।
सखा भगवंत
हृदयीं जोडे । अंतर पडेना यासि ॥३७॥
सेवा हीच धनसंपत्ति खरी । न सरे जन्मजन्मांतरीं ।
वाढवी विश्वभिमान अंतरी । ग्रामपूजन सेवामय ॥३८॥
म्हणोनि म्हणतों सेवा करा । उत्तम हाचि मार्ग बरा ।
आपुल्या जन्मासि उध्दरा । गांवासहित ॥३९॥
जरि कराल सेवा ऐसी । तरीच उध्दराल जीवासि ।
उन्नत कराल गांवासि । सर्वतोपरीं ॥४०॥
येरव्ही सर्वचि करिती सेवा । कोणी कुटुंबसेवा कोणी
लोकसेवा ।
परि त्याने ग्रामोध्दार कां न व्हावा । तेंहि सांगों
॥४१॥
सेवेसाठी सर्वचि तत्पर । चालला सेवेनेच व्यवहार ।
या सेवेचे नाना प्रकार । परि वर्म वेगळेंचि
॥४२॥
’ आमुच्या गांवाचा मी पाटील ।
म्हणोनि करितों सेवा बहाल ’ ।
म्हणवितो ऐसा सेवक खुशाल । परि राबवी गरिबाला ॥४३॥
ज्याची बैलजोडी उपाशी । आतावरि गेली होती कामासि ।
परि दया न येतां म्हणे त्यासि । जुंप गाडी साहेबासाठी
॥४४॥
दुपारवरि काम केलें । घरीं जेवावयासहि नाही गेले ।
तरी बोलावून घातलें । बिगारीसाठी ॥४५॥
जोडी माणसें मारूनि उपाशी । खूश करतो साहेबासि ।
याची आपुली
सेवा ऐसी । साहेब म्हणे धन्य तया ॥४६॥
आमुच्या घरीं झालें लग्न । परि गांवकर्यासि भासलें
विघ्न ।
खाती चोरपोर
झपाटून । कष्ट करणारे मेले घरीं ॥४७॥
गांवीं मेजवानीच्या घातल्या पंगती । सेठ सावकार
जमवोनि अति ।
केली गोरगरिबांची माती । कदर नाही तयांची ॥४८॥
’ चलबे साली ’ म्हणोनिया । जमा केल्या आयाबाया ।
घरचें काम टाकूनिया । बिगार केली रात्रंदिनीं ॥४९॥
शेवटीं कामें सुंदर झालीं । शाबासकी जहागिरदारा
मिळाली ।
कामें करणारीं उपाशीं पाठविलीं । हेहि एक सेवा असे
॥५०॥
साहेब येतो आमुच्या गांवीं । म्हणोनि रात्र जागवावी ।
मरे-मरेतों
करावी । गांव-दुरुस्ती लोकांनी ॥५१॥
याने तोंडपाटिलकी करावी । कपडयास वळी पडों न द्यावी ।
शेवटी शाबासकी यानेच घ्यावी । जनता सगळी दूरचि ॥५२॥
गांव केले अति सुंदर । राबवोनि नारीनर ।
तेथे नांव एकल्याचें थोर ।‘ सेवाशील नेता ’ म्हणोनि ॥५३॥
एकाने खूप धन लाविलें । गांवीं उत्तम देवूळ केलें ।
उदार म्हणोनि नांव गाजलें । परि नाही कळलें वर्म
त्याचें ॥५४॥
आधी लुटलें जनलोकांसि । जमा केल्या धनाच्या राशी ।
मग बांधिलें
देवुळासि । शीग कांही उतरेना ॥५५॥
चोरी करूनि धनी झाला । दान देण्यांत शूर ठरला ।
बिचारा गरीब तसाचि मेला । कळला नाही कष्ट करूनि ॥५६॥
म्हणती सेवकाचे फोटो लावा । आदर्श सामोरीच दिसावा ।
हीहि आहे उदंड सेवा । भिकारी म्हणती अन्नदाता ॥५७॥
कांहीं देवाचें भजन करती । मनीं प्रतिष्ठेची हाव
धरिती ।
भोळया भाळया
लुबाडिती । ’ आम्ही सेवक ’ म्हणोनिया ॥५८॥
मनांत येईल तेवढी वर्गणी । गोळा करावी चहूंबाजूंनी ।
‘सेवेसाठी बांधूं धर्मशाळा ’ म्हणोनि
। शेवटीं राहावें आपणचि ॥५९॥
जमा करावा आधी फंड । ज्ञान सांगोनिया उदंड ।
जनसेवेचे कार्य प्रचंड । तपशीलवार रेखाटूनि ॥६०॥
दावूनि त्याचे फायदे नाना । उत्तेजित करावें लोकांना
।
शेवटीं सेवेच्या नांवें धिंगाणा । स्वार्थाचाचि
चालतसे ॥६१॥
कांहीजण यज्ञयागादि करिती । विश्वशांतीचें ध्येय
बोलती ।
आपणचि मेजवानी झोडती । सेवक सगळे म्हणवोनि ॥६२॥
लोकांसि व्हावी मदत उत्तम । म्हणोनि करिती धर्मार्थ
कार्यक्रम ।
त्यांत चैन करूनि वाढवावें नाम । ऐसेहि सेवक असती कांही ॥६३॥
सेवा आपुल्या हौसेसाठी । नाही तरि कोण करी आटाआटी ?
प्रतिष्ठा होतांच समाधान पोटीं ।
मानती प्राणी ॥६४॥
कांहीं जनांनी सेवा केली । नांव न निघतां झुगारून
दिली ।
उलटीं भांडणें माजविलीं । ‘आपुलें काय ? ’ म्हणोनि
॥६५॥
कांहींनी धंदा उभा केला । सेवेने दिपविलें
थोरामोठयांना ।
आंतूनि नष्ट
केलें लोकजीवनाला । भ्रष्ट वस्तु पुरवोनिया ॥६६॥
एक तमासगीर मजसी भेटला । त्याने वेश्या जमवोनि नाच
केला ।
म्हणे मी
सेवा अर्पावयाला । झटतों आहें जनतेसि ॥६७॥
कोणी काळाबाजार लाचलुचपती । यांचेंहि बुध्दीने समर्थन
देती ।
लोकांची अडचण
हातोहातीं । भागवूं म्हणती सेवाचि ही ॥६८॥
एकाने भिकारी जमा केले । गांवोगांवीं सोडूनि दिले ।
त्यांचे पैसे हिरावूनि घेतले । सेवा केली म्हणोनिया
॥६९॥
कोणी कोणी सेवा करी । तनमन लावोनि हवें तोंवरि ।
फोटो
काढण्यापुरती चाकरी । पुढे फरारी होताति ॥७०॥
कांही सेवेस्तव प्रवासा गेले । चारीकडोनि फिरोनि आले
।
पुढे बिचारे
घरीं बसले । मतलब झाला म्हणोनिया ॥७१॥
कांहींनी लोकां चेतविलें । सेवा म्हणोनि तट पाडले ।
आपण आंतूनि मिळोनि गेले । स्वार्थ साधला म्हणोनिया
॥७२॥
एकाने जनता घ्याया हातीं । सेवाव्रताची केली प्रगति ।
शेवटीं घेतली
सत्ता हातीं । सेवा घडावी म्हणोनिया ॥७३॥
गेलीं सेवेंत वर्षे किती । आता अधिकार व्हावा म्हणती
।
शेवटीं
लोकांस पिळूनि खाती । करूं प्रगति म्हणोनिया ॥७४॥
कांहींनी सेवा आरंभिली । सेवा घेण्यांतचि वेळ गेली ।
ज्याची सेवा
हातीं घेतली । त्याचेंच मोडले कंबरडें ॥७५॥
सेवा करायासि साधू आले । नवरदेवापरी तोरा चाले ।
सेवेऐवजी जडचि झालें । पारडें यांचें ॥७६॥
आजवरि जन ऐसेचि फसले । म्हणोनि पाहिजे सावधान केलें ।
विचाराविणा जें सेवाकार्य चाले । घातुक झालें तें
सर्व ॥७७॥
ऐसी नसावी सेवा कोणाची । सेवेने वृध्दि व्हावी
सहकार्याची ।
गरज पुरवावी
परस्परांची । लोभ न ठेवितां ॥७८॥
सर्वांस व्हावें समाधान । सेवक-सेवाभावियांसि पूर्ण ।
घेता देता
दोघेजण । संतुष्ट व्हावेत सेवेने ॥७९॥
सेवा नसावी वरपंग दांभिक । आंत एक बाहेर एक ।
सेवा नसावी कृत्रिम सुरेख । कागदी फुलांपरी ॥८०॥
सेवा नसावी प्रतिष्ठेपुरती । सेवक नव्हे तो जो
आपस्वार्थी ।
बिघडविल जनजीवनाची शांति । दुष्परिणामी सेवेने ॥८१॥
खरी सेवा म्हणजे निष्काम कर्म । परस्परांच्या सुखाचें
वर्म ।
समजोनि करील
जो त्याग-उद्यम । तोचि सेवाभावी समजावा ॥८२॥
ज्याने आपुलें घर विसरावें । त्यानेच ’ गांव
माझें ’ म्हणावें ।
तोचि करील जीवें भावें । सेवा आपल्या गांवाची ॥८३॥
ज्यासि घरची आवडनिवड । तो घालूं न शके लोकहिताची
सांगड ।
जरी बोलका असेल गोडधड । तरी लोक त्याचें न ऐकती ॥८४॥
ज्याचा घरचा स्वार्थ वाढला । त्यासि लोकसेवा व्यवसाय
झाला ।
ऐसें दिसतां
जनतेला । कोण मानील भावाने ? ॥८५॥
स्वार्थासाठी बुवा बने । स्वार्थासाठी नेता होणें ।
स्वार्थासाठी प्राणहि देणें घेणें । सर्वचि करिती
बिचारे ॥८६॥
परि यांतून जो निघाला । निष्काम सेवा कराया लागला ।
तोचि सेवक
म्हणोनि चमकला । सर्व लोकीं ॥८७॥
म्हणोनि कार्यकर्त्यांने हें ओळखावें । आपुले स्वार्थ
आवरोनि घ्यावे ।
पाऊल पुढें टाकावें । सेवेसाठी ॥८८॥
सूर्य सकळांची सेवा करी । बदला न मागे तिळभरी ।
सातत्याने चाले तयाची चाकरी । सेवाभावें ॥८९॥
वृक्ष सर्वाची सेवा करितो । छाया पुष्पें फळें देतो ।
शेवटीं प्राण तोहि कार्या लावितो । सेवेसाठी ॥९०॥
मागे कांहींनी सेवा केली । धनधान्यराज्येहि अर्पिलीं
।
शेवटीं देह
देवोनीहि पूर्ति केली । सेवेची त्यांनी ॥९१॥
त्यांच्या सेवेचीं पुराणें झालीं । त्यांची कीर्ति
स्फूर्तिरूपा आली ।
ती आपणहि पाहिजे अंगीकारिली । सेवा कराया ॥९२॥
सेवेचे अनंत प्रकार । ते समजोनि करावी निरंतर ।
आपणासि साधेल तो व्यवहार । सेवाभावाने करावा ॥९३॥
अन्नसेवा धनसेवा । श्रमसेवा ज्ञानसेवा ।
शेवटीं ते
प्राणसेवा । औषधादि रूपें ॥९४॥
व्यवहारसेवा सदधर्मसेवा । सर्वांत मोठी आत्मसेवा ।
आत्मसेवेंतचि सर्व सेवा । साधती सत्य ॥९५॥
आत्मसेवा नव्हें इंद्रियसेवा । तो आहे निर्मल
ज्ञानठेवा ।
गांव तितुका उन्नत करावा । सत्संगतीने ॥९६॥
सेवा म्हणजे एक नव्हे । प्रत्येक कार्य सेवामय आहे ।
परि त्यांत व्यक्तिभावें न साहे । संग्रहवृत्ति ॥९७॥
अपरिग्रह सर्वतोपरी । हेचि सेवा आहे खरोखरी ।
त्याहिपेक्षा आणिक सरोबरी । आहे सेवेची ॥९८॥
आपण भूमिसमान राहावें । दीनहीनां वरि उचलावें ।
त्यांतचि समाधान मानीत जावें । सेवकाने ॥९९॥
आपण द्यावें आपण द्यावें । हेंचि अंतरीं जपत राहावें
।
आपुले कष्ट
अर्पोनि सेवावें । यज्ञशेष जैसें ॥१००॥
कष्ट व्हावे सर्वा त्यापरी । यशहि वाटावें सर्वांचे
घरीं ।
आपण कांहीच
नाही, चतुरीं । मानावें ऐसें ॥१०१॥
प्रतिष्ठेसाठी सेवानोहे । ती स्वाभाविक हौसचि आहे ।
आत्मसमाधान हेचि राहे । पूर्ण फळ तियेचें ॥१०२॥
आम्हीं सर्व गांव साफ केलें । सर्वांच्या मनीं सुख
वाटलें ।
सर्व लोक आनंदित झाले । हीच त्याची पूर्णता ॥१०३॥
आमुच्या गांवीं थोर आले । म्हणोनि गांव सुंदर सजविलें
।
परि
करणारांचेंचि नांव पुढें केलें । तोचि खरा सेवक ॥१०४॥
नाहीतरि कष्टासि दडे मागे । नांव होतां पुढे धांव घे
।
लोक हासती नाना रंगें । टिंगल करोनि नेत्याची ॥१०५॥
ज्यासि आहे प्रलोभन । ईर्षा रागद्वेष जाण ।
त्याची सेवा
विडंबन । समजा खर्या सेवेचें ॥१०६॥
जो दुसर्यासि उत्तम करितो । त्यांतचि आनंद मानतो ।
तोचि सेवक मी
समजतों । येत्या युगाचा ॥१०७॥
प्रत्येक जीवाचा हाचि विकास । सर्वांभूतीं समजावें
आपणास ।
तैसेंचि साधावें व्यवहारास । आपणासि नमवोनिया ॥१०८॥
सर्वांचा भार आपणावरि । तीच-समजावी सेवा खरी ।
हें कठिण व्रत न साधे जरी । आपलें ओझें तरी नसावें
॥१०९॥
आपल्या आल्याचा न पडो धाक । आपल्या गेल्याचा होवो शोक
।
ऐसा मोहनी-वृत्तीचा सेवक । पाहिजे गांवीं ॥११०॥
नाहीतरि सेवक आला घरां । धाक पडला रांडापोरा ।
आता कोठोनि याची व्यवस्था करा ? म्हणती
आम्ही गरीब ॥१११॥
वास्तविक सेवक येतां घरां । मिळावा सर्व घरासि सहारा
।
आनंद वाटावा
लहानथोरां । खेळींमेळीं तयाच्या ॥११२॥
सेवाभावी आला गांवीं । तेव्हा दसरा-दिवाळीच वाटावी ।
सर्वांचीं मनें संतोषावीं । सहकार्याने ॥११३॥
ऐसा सेवक असावा आदर्शवान । राहणीं बोलणीं, करील भजन ।
सदासर्वदा
सत्कार्यीं मन । सेवकाचें ॥११४॥
अडीअडचणी लोक सांगे । सेवक पुरवोनि देई अंगें ।
ऐसें
जीवजनांचें अनंत प्रसंगें । काम करी सेवक तो ॥११५॥
प्रयत्न करी नानापरी । दुर्गुण काढावया बाहेरी ।
तारतम्य ठेवोनि अंतरीं । तेंचि असे सेवाकार्य ॥११६॥
त्यास आपुलें ठावेंचि नाही । जें जें करील ती सेवाचि
सर्वहि ।
कामें करोनिहि वाचा नाही । स्वार्थसुखाची ॥११७॥
घरीं दारीं सर्वदुरी । सेवकाचें प्रेम सर्वांवरि ।
तरीच तो प्रचार करी । आदर्शाचा कृतीने ॥११८॥
गांवीं असोत पक्ष पंथ । भिन्न जाती मतें अनंत ।
तीं सर्वचि गुंफिलीं जातील सूत्रांत । सेवेच्या एका
॥११९॥
ऐसाचि सेवक जनतेने पाळावा । त्याचि मार्गें गांव
उत्तम करावा ।
सर्व लोकांत प्रेमभाव निर्मावा । सेवकाने ॥१२०॥
ऐशा सेवकाची अति जरूरी । सेवक पाहिजे घरोघरीं ।
सेवकावाचूनि कुटुंब, नगरी । उत्तम
नव्हे ॥१२१॥
म्हणोनि बोलिलों बोल । सेवाकार्य महाप्रबल
सेवक मिळतां सुखी होईल । गांव सारें ॥१२२॥
श्रोतेहो ! समजा याचें महत्त्व । सर्वांत लोकसेवेचें
श्रेष्ठत्व ।
हृदयीं
पटवोनि घ्या तत्त्व । निघा सेवा करावया ॥१२३॥
त्यासि कला कुशलता नको कांही । प्रांजळ जिव्हाळाचि
यशदायी ।
लागा लागा या
मार्गी सर्वहि । तुकडया म्हणे ॥१२४॥
इति श्री ग्रामगीता ग्रंथ । गुरु-शास्त्र-स्वानुभव
संमत ।
सेवासाधना
वर्णिली येथ । नववा अध्याय संपूर्ण ॥१२५॥
अध्याय ९ वा ऑडीओ
स्वरुपात --
कोणत्याही टिप्पण्या नाहीत:
टिप्पणी पोस्ट करा