अध्याय २० वा
महिलोन्नति
ग्रामोन्नतीचा
पाया शिक्षण । उद्याचें राष्ट्र आजचें संतान ।
यासाठी आदर्श पाहिजेत गुरुजन । राष्ट्रनिर्माते
॥१॥
विद्यागुरुहूनि
थोर । आदर्श मातेचे उपकार ।
गर्भापासोनि तिचे
संस्कार । बालकांवरि ॥२॥
’ जिच्या हातीं पाळण्याची दोरी । तीच जगातें उध्दरी ।’
वर्णिली मातेची
थोरी । शेकडो गुरुहूनिही ॥३॥
मातेच्या
स्वभावें पुत्राची घडण । त्यास उज्ज्वल ठेवी तिचें वर्तन ।
स्त्रीच्या तेजावरीच पुरूषाचें मोठेपण । ऐसें
आहे ॥४॥
म्हणती जरी ’ बाप तैसा लेक ’ । परि माऊलीचें महत्त्व अधिक ।
मातृशक्तीनेचि
वाढती सकळीक । मुलें चारित्र्याने ॥५॥
पुरूष सर्वकाहीं
करी । परि बांधला राहे घराबाहेरी ।
सर्व विचार
घेवोनि आचरी । तरीच शांति त्यासहि लाभे ॥६॥
उत्तम महिला
हेंचि करी । आपुलें घर ब्रीदासह सावरी ।
मूलबाळ आदर्श करी । वरि प्रेमळपण सर्वांशीं ॥७॥
याच गुणें ’ मातृदेवो भव ’ । वेदाने आरंभीच केला गौरव ।
नररत्नांची खाण अपूर्व । मातृजाति म्हणोनिया ॥८॥
प्रल्हादाची
कयाधु आई । छत्रपतींची जिजाबाई ।
कौसल्या देवकी
आदि सर्वहि । वंदिल्या ग्रंथीं ॥९॥
कांही पुराणीं
सांगितली दीक्षा । करावी स्त्रीजातीची उपेक्षा ।
ती होती साधनाची
शिक्षा । सर्वतोपरीं ॥१०॥
वियोगाने वैराग्य
दृढ करावें । मन इंद्रियसुखांतूनि परतवावें ।
म्हणोनि विषयप्रवृत्तीचे गोडवे । निषेधिले
त्यांत ॥११॥
वैराग्यांत न
कथिलें दोषविरोधा । नसली साधनांत आपदा ।
कीर्तीत नसली कांही निंदा । तरि पूर्ण नोहे साधन
॥१२॥
म्हणोनि
इंद्रिय-विषय-दोषदर्शन । देहाचें नश्वरत्व ओंगळपण ।
हें वैराग्यार्थ केलें कथन । व्यक्तिनिंदा नव्हे
ती ॥१३॥
जेथे जेथे मन
मोहूनि धावे । तेथूनि त्यास परतवोनि लावावें ।
लहान मुलापरी सांगावे । छीः छीः ऐसें म्हणोनि
॥१४॥
हें पुरुषास
कथिलें स्त्रियेसाठी । तोच भाव पुरुषाविषयीं तिचें पोटीं ।
तेथे कवणाची तुच्छता मोठी ? छीः छीः विषयांसि शास्त्र म्हणे ॥१५॥
परि छीः छीः
नेहमीच म्हटलें । तरि पालनपोषणचि बिघडलें ।
संसारचक्रचि थांबोनि गेलें । त्यांतूनिहि फुटती
हीन मार्ग ॥१६॥
म्हणोनि विधीने
सेवन उचित बोलिंलें । महिलेविण विश्व न चाले ।
काय होतें पुरुषाने केलें ? अभद्र झालें घर सारें ॥१७॥
घरचा उत्तम
कामधंदा । हें महिलेचेंचि लक्षण सदा ।
आलिया-गेलियासि आपदा । महिला असतां न वाटे ॥१८॥
खस्ता सोसूनि
परिचर्या । प्रेमळपणें बारीक कार्या ।
करूं जाणती उत्तम भार्या । न कंटाळतां काळजीने
॥१९॥
पुरुष-हृदया
नाकळे जेवढें । स्त्रियेचें समजणें तितुकें गाढें ।
तियेच्या भावनागंगेचे पवाडे । वर्णिले न जाती
माझ्याने ॥२०॥
सर्वांगीण
एकतानता । तिजसीच घडे एकात्मता ।
जें जें ठरवील तें सर्वथा । करोनि सोडिल माऊली ती ॥२१॥
जगांत असती नाना
जीव । सकळांस जाहीर त्यांचा भाव ।
परि मायाळुपणाचा गौरव । माऊलीसरिसा नाही ॥२२॥
देवाने निर्मिली
ही क्षिति । तिचे उदरी खाणी किती ।
परि माऊलीजैसी प्रेमळ दीप्ति । कोठेच नाही ॥२३॥
माऊलीचें
स्वभावकर्म । तोचि जगी म्हणविला मानवधर्म ।
माऊलीचें उत्कट प्रेम । म्हणोनीच देव प्रिय
लोकां ॥२४॥
संती माऊलीचें
रूप धरिलें । तरीच ते देवपणासि पावले ।
नाना साधनें करोनि फिरले । त्यांना न गवसलें
देवरूप ॥२५॥
तें हें
स्वतःसिध्द माऊलीपण । स्त्रियेअंगी सहजचि घडण ।
त्याचा विकास करावया पूर्ण । उत्तम शिक्षण
पाहिजे ॥२६॥
स्त्री-दक्षता
विचित्रचि आहे । तेथे माणसाचें लक्षचि न जाय ।
तेवढें शिक्षण मुलाबाळांस ये । तरीच सोय
संसाराची ॥२७॥
पुरुष आहे
पिंडवर्णी । स्त्री आहे दक्ष कारुणी ।
दोघांचे स्वभाव मिळतांक्षणीं । होय मेदिनी
वैकुंठचि ॥२८॥
उत्तम पुरुषासवें
उत्तम नारी । तरि त्यांचा संसार स्वर्गापरि ।
पुरुषाहूनि
काकणभरि । महिला वरीच राहतसे ॥२९॥
जेव्हा पुरुष होय
चिंतातुर । तेव्हा घरची लक्ष्मी सांगे विचार ।
हें मी पाहिलें
घरीं अपार । प्रसंग येतां जाण्याचे ॥३०॥
निरीक्षोनि जीं
जीं घरें पाहिलीं । तेथे सरसता अनुभवा आली ।
चातुर्य-लक्षणें अधिक दिसलीं । महिलांमाजीं ॥३१॥
मानवी
स्वभावांचें अनुमान । प्रसंग पाहोनि अवधान ।
पुढील काळाचें अनुसंधान । स्त्रियांचे ठायीं
॥३२॥
स्त्रीलाच भक्ति
स्त्रीलाच ज्ञान । तिलाच संयम शहाणपण ।
तिच्यानेच हालतीं
वाटे संपूर्ण । संसारचक्रें ॥३३॥
म्हणजे पुरुषाचें
कांहीच नाही । ऐसें म्हणणें नोहे कांही ।
सहज स्वभावाची
रचनाचि ही । विशद करोनि सांगितली ॥३४॥
हें सर्व जरी
सांगितलें । तरी त्यांत भावनेनेचि रंग भरले ।
कारण, मी नाही अनुभवलें । सुखदुःख संसाराचें ॥३५॥
माझा संसार विश्व
आहे । सर्व स्त्री-पुरुष मायबाप ।
व्यवहारदृष्टीने
समजून काय । पाहिजें तें तें बोललों ॥३६॥
परि यांतूनि एकचि
घ्यावें । स्त्रियेसि कोठे अव्हेरावें ।
कोठे माऊली
म्हणोनि पाय धरावे । ओळखावें हें तारतम्यें ॥३७॥
कोठे वागवावें
मित्रभावें । कोठे देवी म्हणोनि पुजावें ।
कोठे वैरिणीसारखे बघावें । स्थलकालपात्रभेदाने
॥३८॥
हें ज्या पुरुषांना
नाही कळलें । ते जरी रानीवनी पळालें ।
तरी काय होतें
केलें । सोंग ऐसें वरपंगी ? ॥३९॥
ते जिकडे जातील
तिकडे । स्त्रीचि आहे मागेपुढे ।
अंतरी-बाहेरी प्रकृतीचे वेढे । जीवापाडें पडले
हे ॥४०॥
केवळ आपुल्या
वृत्तीकरितां । केली स्त्रीनिंदा तत्त्वता ।
तेथे माऊलीपणाचिया माथां । दोष देतां पाप लागे
॥४१॥
म्हणोनि
वैराग्यें स्त्री अव्हेरली । त्यांनी विवेकें साधना केली ।
त्यापुढे त्यांनीच संबोधिली वंदिली । माऊली तीस
म्हणोनि ॥४२॥
परि हें
एकांगीपणें नोळखती । स्त्रियांची अनास्था करिती ।
यानेच झाली घोर
दुर्गति । समाज-जीवनाची ॥४३॥
हीन-दुबळें केलें
स्त्री-समाजा । तैसीच पुढे वाढली प्रजा ।
म्हणती स्त्रीजात
तेवढी पशूच समजा । पाशवी झालें जग सारें ॥४४॥
कोणी भोगवस्तु
समजोनि भली । सजवोनि ठेवती नुसती बाहुली ।
त्याने घरोघरीं
शिरला कली । अबला बनली मायभूमि ॥४५॥
म्हणती स्त्री ही
गुलामचि असते । तिला हक्क नाहीत उध्दरायापुरते ।
हें म्हणणें शोभेना शहाण्यातें । स्वार्थांधतेचे
॥४६॥
म्हणती स्त्री ही
कार्यांत धोंड । म्हणोनि तिच्या प्रगतींत पाडावा खंड ।
ऐशापरी जाणोनि वाढविती दगड । मार्गी आपुल्या
॥४७॥
वास्तविक दोन्ही
संस्कारें जन्मती । अपुल्या प्रयत्नेंच उन्नत होती ।
शेवटी उध्दारही तिच्याच हातीं । असे तियेचा ॥४८॥
काय देवें देवता
भिन्न केल्या ? ऋषि-पत्न्या नव्हत्या सांभाळिल्या ?
काय महिलात
साध्वी नाही झाल्या ? पहा पुराणी मागच्या ॥४९॥
काय स्त्रियांनी
नाही लिहिले वेद ? नाही केला ब्रह्मवाद ?
नाना विद्याकला
भेद । यांत प्रवीण कितीतरी ॥५०॥
काय स्त्रियांनी
युध्द नाही केलें ? पतिपुत्रां नाही प्रोत्साहन दिलें ?
काय स्त्रियांनी
प्राण नाही अर्पिले । ब्रीदासाठी ? ॥५१॥
हजारो स्त्रिया
फुलांहूनि नाजूक । ब्रीदासाठी जाहल्या राख ।
त्यांचें करावें
तेवढें कौतुक । थोडेंचि आहे ॥५२॥
स्त्रियेसारिखी
मोहिनी नाही । स्त्रियेसारिखी वैरागिणी नाही ।
स्त्रियेसारिखी
मुलायम नाही । आणि कठोर रणचंडिका ॥५३॥
परि तिचें लक्ष
कोणीकडे न्यावें । काय संस्कार तिच्यांत भरावे ।
काय शिकवोनि तयार
करावें । हें आहे संगतीहातीं ॥५४॥
संगती
विषयासक्तीची असली । तरि वेडीबावरी स्त्री बनली ।
तिच्यांत
वैराग्यऊर्मी भरली । तरि न गवसे गुंडांसहि ॥५५॥
प्राण देईल
आपुल्या हातें । परि भ्रष्ट न होईल लोभें-भयें ते ।
ऐसे विचारचि पाहिजे तेथे । बिंबविले धीरपुरुषें
॥५६॥
त्यासाठी तिला
तैसेंचि ठेवावें । सुसंगति द्यावी आणि शिकवावें ।
नातेंगोतें सर्व
तैसेंचि राखावें । स्त्रीचेप्रति ॥५७॥
अगदी
मूलवयापासोनि । उत्तम चालीरीतींची राहणी ।
कार्यी चपल, सावध जीवनीं । शिक्षण देवोनि करावी ॥५८॥
कांही मुली
शक्ति-शिक्षण घेती । मुलांपेक्षाहि धीट असती ।
नाही गुंडाचीहि
छाती । हात घालील त्यांचेवरि ॥५९॥
तेथे कासयासि
पडदा । परावलंबनाची आपदा ।
आत्मसामर्थ्यानेच
सदा । स्त्रिया मर्दिती असुरांना ॥६०॥
परि इकडे करोनि
दुर्लक्ष । आपुला राखोनि वरपक्ष ।
लोक स्त्रियांचें जीवन रुक्ष । करोनि ठेविती
स्वार्थाने ॥६१॥
कांही लग्न होतां
गुंतविती घरीं । नसे बोलण्याचीहि उजागरी । ’
चूल आणि मूल ’ हीच चाकरी । सांगती तिज ॥६२॥
कांही घरांतचि
कोंडून ठेविती । बिचारीला जगचि नसे जन्मजातीं ।
जरा दिसली सूर्याप्रति । मारूनि करिती सरळ तिला
॥६३॥
मुलीने सदा लपोनि
राहावें । मुलाने गांवीं रागरंग पाहावे ।
ऐसे हे दुष्ट रिवाज ठेवावे । न वाटती आम्हां
॥६४॥
अरे ! तुझ्याहूनि
ती उत्तम वागते । समाजीं उत्तम भाषण देते ।
तुलाहि शहाणपण शिकवूं जाणते । मग ती मागे कशाने ? ॥६५॥
ऐसें असतां दाबून
ठेवावें । आजच्या युगीं शोभा न पावे ।
जेथे समान हक्क असती बरवे । वर-वधूंना ॥६६॥
ईश्वरानेचि
निर्मिलें हें सूत्र । दोन्ही ठेवावेत समान पवित्र ।
मुलांनीच काय केलें सर्वत्र । राहाया पुढे
जगामाजीं ? ॥६७॥
वेगळे नियम
प्रतिष्ठेसंबंधीं । विधवा होतां विवाह-बंदी ।
निर्वाहाचीहि नाही संधि । ही भेदबुध्दि कशासाठी ? ॥६८॥
कांही स्त्रिया
विधवा होती । केश काढूनि विद्रुप करिती ।
त्याने कैसी साधे संन्यासवृत्ति । मला नसे ठावें
हें ॥६९॥
आपुला झांकोनि
दुबळेपणा । करावी दुसर्‍याची विटंबना ।
हा तों आहे दुष्टपणा । अमानुष जैसा ॥७०॥
संन्यास घेणें
असेल विधवेला । तरि वनीं आश्रमीं ठेवावें तिला ।
सेवाशिबिरीं अभ्यास केला । पाहिजे तिने
स्वइच्छें ॥७१॥
आपण खावें
ल्यावें साजिरें । तिला जन्मवरि दु:खांचे भारे ।
त्याहूनि तिचें मरणें बरें । होतें पति-चितेमाजी
॥७२॥
तिने वृत्तीने
राहावें उदास । करावा परमार्थाचा अभ्यास ।
विद्रूप करूनि आपणास । काय फायदा समजेना ॥७३॥
विधवेसि मानावें
अभद्र । मुलगी जन्मतां ती दळभद्र ।
वय वाढतां समजावी क्षुद्र । हा तो दुष्टपणा
समाजाचा ॥७४॥
जैसा पुरुष राहे
ब्रम्हचारी । तैसी स्त्रीहि असूं शकते कुमारी ।
अधिकाराची उणीव सारी । घालविली पाहिजे ॥७५॥
स्त्रीजातीस
संततिनियमन-बेडी । परि पुरुषास नाही कांही बेरडी ।
हें म्हणणें
नव्हे अविचारी खोडी । वाटते मज ॥७६॥
नियमन असावें तें
सर्वासि । अभ्यास द्यावा तो दोघांसि ।
विशाल करावें विचारशक्तीसि । देशक्लेश समजावोनि
॥७७॥
समाजीं जो
पुरुषासि आदर । तैसाचि महिलांशि असावा व्यवहार ।
किंबहुना अधिक त्यांचा विचार । झाला पाहिजे
समाजीं ॥७८॥
येथेच समाजाचें
चुकलें । एकास उचलोनि दुसर्‍यास दाबलें ।
याचें कटुफळ
भोगणें आलें । कितीतरी स्थानीं ॥७९॥
परि लक्ष नाही आज
तिकडे । नाहीत मुलीबाळींना उत्तम धडे ।
कुरण वाढूं द्यावें ढोरांसाठी पुढे । तैसें
झालें समाजाचें ॥८०॥
यास पाहिजे आता
वळविलें । ठिकठिकाणीं शिक्षण दिलें ।
मुलीमहिलांचें जीवन जागविलें । तरीच जगलें
गांवराज्य ॥८१॥
शहाण्यांनी हें
विसरूं नये । गांवीं सर्वांची करावी सोय ।
जेणें पुरुषांचें तैसेंचि स्त्रियांचें होय ।
उत्थान आता ॥८२॥
तरीच ग्राम शोभूं
लागे । पुरुष-नारी दोन्ही विभागें ।
जेणें स्वर्गचि
उतरेल कार्यायोगें । विकासाच्या ॥८३॥
महिलांच्या
आंतरिक गुणांचा विकास । करील ऐसें शिक्षण खास ।
जरि दिलें जाईल
त्यांस । तरीच भावी जग पालटे ॥८४॥
महिलांचें उच्चतम
शिक्षण । शिक्षणांत असावें जीवनाचें स्थान ।
जीवनांत असावें स्वारस्य पूर्ण । शांतिदयादि
भावनांचें ॥८५॥
समाजविकास ज्यास
आवडे । त्याने शिकवावे मुलींना धडे ।
लिहितां-वाचतां येईल एवढें । तरी शिक्षण आवश्यक
॥८६॥
तैसीच शिकवावी
टापटीप । गाणें बोलणें वागणें अनुरूप ।
घर पाहतांचि कळावें आपोआप । कैसी येथील महिला
तें ॥८७॥
मुलीबाळीस उत्तम
ठेवणें । हें तों मातापित्यांचें कर्तव्य प्रमुखपणें ।
त्यानेच राष्ट्राचें फेडील पारणें । घर संतानें
आपुलिया ॥८८॥
मीं पाहिलें
मुलें फार शिकती । यंत्रविद कारागीर होती ।
परि मुलींसाठी योजना अति । मंद आहे शिक्षणांची
॥८९॥
ऐसें समाजीं न
व्हावें । मुलांपरीच मुलींना शिकवावें ।
त्यांचें स्थानमान नेहमी असावें । सहकारितेचें ॥९०॥
मुलांस विविध
उच्च ज्ञान द्यावें । तैसेंचि मुलींनाहि शिकवावें ।
हेळसांड करूं नये
हें जाणावें । समाजाने ॥९१॥
परि स्वतंत्र
असावें मुलीचें शिक्षण । स्त्रीपुरुषांचे उद्योगहि भिन्न ।
जेथे होतें दोघांचें मिलन । प्रसंग कठिण ओढवती
॥९२॥
विचारें जें जें
कांही होतें । त्यांत योजनाबध्दता राहते ।
अविचाराने जातां मोहपंथें । धोका मागुतां पावती
॥९३॥
म्हणोनि समजोनि
शिक्षण द्यावें । दोन्ही रथचक्रां सारखें करावें ।
शक्तियुक्तींनी भरावें । गांव सारें आपुलें ॥९४॥
परंतु नेहमी
भयभीत करावें । प्रत्येकाचें स्थान भिन्न ठेवावें ।
मग स्वभावास वळण कोणीं द्यावें । संसर्ग येतां ? ॥९५॥
स्त्रीपुरुषांच्या
विकृत कल्पना । भ्रमविती परस्परांच्या मना ।
यासाठी वाढवावा
बंधुभिगिनीपणा । योग्य संबंधें ॥९६॥
शिक्षणांत अशीच
करावी व्यवस्था । न होईल परस्परांची अनास्था ।
या दृष्टीने
शिकवोनि समस्तां । वळण द्यावें नैतिकतेचें ॥९७॥
दोघांनाहि आपुलें
ब्रीद कळे । तरीच सगळा अनर्थ टळे ।
एरव्ही पिंजर्‍यांत जरी वेगळे । तरी गोधळे
वृत्ति त्यांची ॥९८॥
म्हणोनि
सहशिक्षणहि नाही वाउगें । जरि नैतिकभाव राहती जागे ।
शिक्षणीं जागृति
ठेवणें सर्वांगें । काम नेत्या वडिलांचें ॥९९॥
शिक्षणीं
सांभाळोनि तनुमन । करावें मुळीबाळीस विद्वान ।
अंगीं असावें शौर्य पूर्ण । ब्रीद आपुलें
रक्षाया ॥१००॥
जेव्हा पुरुष
पावतो पतना । त्यास स्त्रीप्रकृति सहन होईना ।
तेव्हां महिलांत असावी संघटना । त्याची सुधारणा
करावया ॥१०१॥
जैसी मुलांची
संघटित सेना । तैसी स्त्रियांची असावी संघटना ।
आपुल्या सुखदु:खांच्या भावना । प्रकटवाव्या
सभासंमेलनीं ॥१०२॥
पुरुषांचें जैसें
स्फूर्तिस्थान । तैसेंचि महिलांचें असावें उन्नतिभुवन ।
त्यांत सभा प्रार्थना कथाकीर्तन । उपक्रम पूर्ण महिलांचे ॥१०३॥
दूर सारोनि जातीय
आदि भाव । जमवोनि महिलासमुदाय सर्व ।
तिळगूळ हळदीकुंकू शारदोत्सव । सहभोजनादि करावे
॥१०४॥
उत्सव
साध्वीपतिव्रतांचे । जयंति-पुण्यतिथी पर्व तयांचे ।
वाचनालयादिक
महिलाविभागाचें । जेथे तेथे आवश्यक ॥१०५॥
स्त्रियांचे
स्वतंत्र मेळे-समुदाव । त्यांच्या उन्नतीचा कला-गौरव ।
प्रतिकाराचीहि त्यांना जाणीव । अवश्य असावी
॥१०६॥
माझें म्हणणें
श्रोतयांतें । जें जें सुख असेल पुरुषातें ।
महिलांसीहि
असावें अभिन्नपणें तें । स्वातंत्र्य सुखसाधन ॥१०७॥
सर्व सोयी
पुरुषांकरितां । स्त्रियांसाठी सर्व व्यथा ।
हें कोण बोलतें शास्त्र आता ? द्यावें हातां झुगारोनि ॥१०८॥
पुरुष उन्नतीस
चढला । परि कांहीच न कळे महिलेला ।
तरि तो गांवहि एक कल्ली झाला । नशीबीं आला र्‍हास
त्रास ॥१०९॥
म्हणोनि रथाचीं
दोन्ही चाकें । मजबूत करावी कांतोनि सारखें ।
तरीच संसारगाडी सुखें । सुखावेल ग्रामजीवनाची
॥११०॥
आदर्श ऐसे
मातापिता । जन्म देतील आदर्श सुतां ।
ते वैकुंठ
बनवितील भारता । तुकडया म्हणे ॥१११॥
इतिश्री
ग्रामगीता ग्रंथ । गुरु-शास्त्र-स्वानुभव-संमत ।
ग्रामोद्वार
कथिला महिलोन्नतींत । विसावा अध्याय संपूर्ण ॥११२॥
अध्याय२०वाऑडीओ स्वरुपात --
कोणत्याही टिप्पण्‍या नाहीत:
टिप्पणी पोस्ट करा