अध्याय २३ वा
सणोत्सव
श्रोतियांनी
प्रश्न केला । आपण विवाह आणि मृत्युसंस्कार कथिला ।
तो आमुच्याहि
मनीं वाटला । उत्तम ऐसा ॥१॥
परि जन्मादि
उत्सव बरवे । आनंद लाभे सणोत्सवें ।
तेणें ग्रामजीवन चेतना पावे । विरंगुळा हाचि
सर्वांसि ॥२॥
तयांसि आपण गौण
ठरविलें । याचें कारण पाहिजे बोलिलें ।
तरि आता उत्तर
ऐकिलें । पाहिजे श्रोतीं ॥३॥
आजचे करूं जातां
सणवार । दिवस न पुरती वर्षभर ।
त्यांत जयंत्या-पुण्यतिथ्या येती फार । वाढदिवस
निराळे ॥४॥
हे सर्वचि
पाहिजेत केले । तरि कामधंदे सर्व गेले ।
एवढेंच करोनि
सर्व भागलें । होईल कैसें ? ॥५॥
म्हणोनि त्यांत
सानथोर निवडावे । तारतम्याने करीत जावे ।
प्रसंगमान पाहोनि वर्तावें । सर्वकाळ ॥६॥
जें जें करावें
तें समजोन । सांगतां यावें त्याचें कारण ।
उगीच लाडूपेढे खाया जयंतिदिन । पाळूं नये ॥७॥
पूर्वजांनी जो
हेतु योजिला । तो पाहिजे समजोनि घेतला ।
त्याचि
उद्देशाप्रमाणे झाला । पाहिजे सणवार ॥८॥
भारतवर्षाची
चालीरीति । अत्यंत योजनाबध्द होती ।
त्याने सहज चाले सुस्थिति । समाजाची ॥९॥
तेंचि पुन्हा
उजळावें । म्हणोनि बोलिलों सहजभावें ।
तत्त्वता उत्सवासि गौणत्व द्यावें । ऐसें नाही
॥१०॥
उत्सवप्रिय
मानवाचा स्वभाव । सणवारमुहूर्ताचा त्यासि गौरव ।
विशेष कार्यासाठी
धाव । नेहमी त्याची ॥११॥
विशेष कांही
कार्य व्हावें । ऐसें घेतलें त्याच्या जीवें ।
न घे आढेवेढे, मनोभावें । खर्च करी मनमाने ॥१२॥
ऐसें उत्सवाचें
नांव घेवोनि । धन व्यर्थ उधळूं नये कोणी ।
तें लागावें सत्कारणीं । बोलिलों म्हणोनि बचत करा ॥१३॥
नाहीतरि घरीं
दिवाळी केली । दिवाळें निघावयाची सोय झाली ।
जनता हसेल
गांवांतली । ’ हौसी नटराज ’ म्हणोनि ॥१४॥
तैसी होऊं न
द्यावी फजीती । बसावें तरि सर्वांचे पंगतीं ।
परि होऊं न द्यावी जीवनाची माती । कधीहि आपुत्या
॥१५॥
एके दिवशीं सण
केला । तें भोगणें आलें दुसर्या दिवसाला ।
ऐसा कोणीच नाही सांगितला । गृहस्थ-धर्म ॥१६॥
पुढेहि आहेत
सणवार । समजोनि करावा विचार ।
प्रसंग येती पुढे
थोर । त्यासहि देणें सहकार्य ॥१७॥
कांही
प्रसंगमानासाठी । पैसा ठेविला पाहिजे गांठीं ।
सण येतांचि
उठाउठी । खर्चूं नये सर्व शक्ति ॥१८॥
कोणीहि करितां
सणोत्सव । पाहावी आपुली आधी उणीव ।
मग पुढे टाकावा पाय रेखीव । हर्षासाठी ॥१९॥
चार जणांसि
मिळवावें । आनंदीआनंद करीत राहावें ।
त्यांतूनि नेहमीचे धडे घ्यावे । वागण्यासाठी
॥२०॥
वाढवितां यावें
जीवनज्ञान । कधीहि न वाढावेत दुर्गुण ।
मग करावें निर्भय मन । प्रसंगासाठी ॥२१॥
कांही सण घरीं
करावे । कांही सार्वजनिक जागीं ठरवावे ।
सर्व मिळोनि उचलीत जावे । ओझे कांही ॥२२॥
उत्सवाच्या
निमित्ताने । सुंदर करावीं सहभोजनें ।
बंधुप्रेम वाढेल जेणें । आचरावें तैसेंचि ॥२३॥
घरोघरच्या शिदोर्या
आणून । अथवा स्वयंपाक सर्वांमिळून ।
तेणें प्रेमानंद
ये उचंबळून । एकत्र खातां ॥२४॥
असला नसला
प्रसादचि द्यावा । प्रसंग गोड करोनि घ्यावा ।
परि खाण्यांतचि वेळ न जावा । समाजाचा ॥२५॥
सुंदर करावें
कथाकीर्तन । दिंडया खेळ मनोरंजन ।
परि लागावी उत्तम चालचलन । समाजासि ॥२६॥
खरा उत्सव रोजचें
कर्म । विचारें सांभाळावा धर्म ।
परि नैमित्तिक सणांचेंहि वर्म । जाणोनिया
आचरावें ॥२७॥
दत्तजयंति
रामनवमी । हनुमानजयंति गोकुळाष्टमी ।
शिवरात्रि आषाढी ऋषिपंचमी । विविध कार्यांनी
पाळावी ॥२८॥
वटसावित्री
शारदोत्सव । रक्षाबंधन संक्रांतिपर्व ।
गौरीपूजनादि
महिलांचे उत्सव । सामुदायिक करावे ॥२९॥
उद्योगदिन
स्नेहसंमेलन । बलोत्कर्ष आणि प्रार्थनादिन ।
गीताजयंतीस बुध्दिविकासदिन । पंचमहोत्सव आवश्यक
॥३०॥
सर्व जाती-जमाती
मिळून । हळदकुंकू तिळगूळ सुवर्णदान ।
चढाओढी ग्रामशुध्दि रामधून । भाषणें आदि करावीं
॥३१॥
तैसाचि आला पोळा
सण । हाहि आहे महत्त्वपूर्ण ।
यांत ठेवावें बैलांचें प्रदर्शन । शेती-सामानासहित
॥३२॥
उत्तम रांगेंत
बैल ठेवावा । साजेल तैसा अंगीं भूषवावा ।
त्यांत ज्याची सफल सेवा । त्याचा गौरव त्या
दिवशीं ॥३३॥
कोणीं जोडी उत्तम
ठेवली । कोण बैलास खुराग घाली ।
इनामें द्यावीं त्यांस भलीं । सर्व गांवकर्यांनी
॥३४॥
कोणाचें उत्तम
शेतीसाधन । कोणीं ठेवले नोकर प्रसन्न ।
त्याचें वाढवावें उच्च स्थान । पोळयाचिया
शुभदिनीं ॥३५॥
घरोघरीं जोडी
फिरवावी । मिरवीत मिरवीत घरीं न्यावी ।
इनामपोळी माणसांनी घ्यावी । प्रसन्न ठेवावी
वृत्ति त्यांची ॥३६॥
कांही पाडवां
जुगार खेळती । ही आहे समाजाची अधोगती ।
कांही लोक जिंकोनि जाती । कांही हरती वस्त्रेंहि
॥३७॥
ऐसी रीति बंद
करावी । हवीं तर दंगलेंहि भरवावीं ।
कामगारासि इनामें
द्यावीं । काटक चपल म्हणोनिया ॥३८॥
ऐसाचि आहे
दशहरादिन । विजयादशमी उत्साहपूर्ण ।
त्याने वाढे स्नेहसंघटन । उत्तम गांवीं ॥३९॥
सगळयांनी मिळोनि
मिरवीत जावें । थोर पुरुषांचे गोडवे गावे ।
पूर्वऋषींचें कौतुक करावें । गौरवावें
राष्ट्रासि ॥४०॥
ते दिनीं उत्तम
संकल्प करावा । ’ आपुलें तें सर्वांचें ’ हा बोध घ्यावा ।
मतभेद समूळचि विसरावा । सोनें देवोनि एकमेकां
॥४१॥
पुढे वितंडणेंचि
नसावें । सकळांनी सकळांसि वंदावें ।
परस्परांचे आशीश घ्यावे । बंधु-बंधु म्हणोनि
॥४२॥
मिरवीत मिरवीत
यावें घरीं । संतदेवासि वंदोनि अंतरीं ।
वाडवडिलांचे वरदहस्त शिरीं । धारण करावे
कौतुकाने ॥४३॥
नवीन कार्यसंकल्प
करावा । मग वर्षभरि तो टिकवावा ।
ऐसा सोहळा सगळयांनी साधावा । एकात्मतेने ॥४४॥
दिवाळीचा सण आला
। सर्वांनीच पाहिजे केला ।
परि पाहावा कोण राहिला । भुकेला घरीं ॥४५॥
त्यास आमंत्रित
करावें । गोडधड भोजन द्यावें ।
परस्परांनी मिळून
चालवावें । वैभव सर्वांचें ॥४६॥
गांवचें एकचि
असावें लक्ष्मीपूजन । प्रचंड मंडपीं करोनि स्थान ।
सर्वांस द्यावें फराळ भोजन । सर्वांमिळोनि ॥४७॥
आनंद उसळावा
घरोघरीं । सुखी गायीवासरें नरनारी ।
भाऊबहिणीचें परोपरीं । नातें वाढे ऐसें व्हावें
॥४८॥
बंधुभाव भगिनीपण
। हें नातें ओसरलें समाजांतून ।
तें वाढाया नव्या पीढींत पूर्ण । योजना
भाऊबीजेची ॥४९॥
तैसेंचि भरवावें
गोप्रदर्शन । कोणत्या गायी दुधाळ पूर्ण ।
कोणता वळू गुणसंपन्न । उंचपुरा पहावा ॥५०॥
तो सगळयांनी
गौरवावा । सर्वांमिळोनि इनाम द्यावा ।
गायीगुरांचा महिमा पटवावा । सर्व जना ॥५१॥
आपापली गाय
प्रभावी । पुढे करावयासि सांगावी ।
पुढची गुढी उभारावी । इनाम देऊं म्हणोनि ॥५२॥
तैसेंचि वाढवावें
खताचें महिमान । नर्कासुरास निमित्त करून ।
शेणखतादिकांचें
वर्णन । विशद करून सांगावें ॥५३॥
याच खतामुताच्या
संयोगें । शेती उत्तम राहोनि पिके ।
म्हणोनि सर्वांनी योग्य खळगे । करोनि खत
सांभाळावें ॥५४॥
शेतीमाजीच शेणदि
जावें । तरीच भूमिमाता पावे ।
हें घरोघरीं सांगावें । हाचि खरा दिवाळसण ॥५५॥
गांवीं ज्याने
लक्ष्मी नांदे । लोक जगतील आनंदें ।
ऐशा प्रयत्नांनीच साधे । खरी दिवाळी ॥५६॥
बारा महिन्यानी
दिवाळी आली । घरेंदारें स्वच्छ झालीं ।
भिंत-ओसरी
सारवोनि ठेविली । रंगरंगोटी लावोनि ॥५७॥
दुसरे दिवशीं सडा
नाही । झाडझूड तीहि नाही ।
घाण पसरली सर्वहि
। जिकडे तिकडे ॥५८॥
ऐसी करितां दसरादिवाळी
। अवदशाचि येई कपाळीं ।
त्यापेक्षा रोज सकाळीं । उठणें हाचि दिवाळसण
॥५९॥
सण म्हणोनि
करावें अभ्यंगस्नान । नाहीतरि फासावें वंगण ।
हें कोठचें
शहाणपण । शिकलों आम्ही ? ॥६०॥
रोजचि थोडें करीत
जावें । स्नानध्यान पाठादि बरवें ।
श्रम करोनि
सौंदर्य वाढवावें । घरींदारीं ॥६१॥
दिवाळींचें
निमित्त करोनि । स्वच्छता पवित्रता शिकावी सर्वांनी ।
उकिरडाहि नीट
करोनि । दिवा लावावा स्वच्छतेचा ॥६२॥
नेहमी स्वच्छ
ठेवावें घर । श्रम करावेत अंगभर ।
हाचि खरा सणवार । नित्य सुंदर वर्तणूक ॥६३॥
जो नेहमीच
स्वच्छता करी । त्याने उत्सव पाळले सर्वतोपरीं ।
उत्तम जेवावी भाजीभाकरी । देवादिकां अर्पोनि
॥६४॥
ऐसें व्रत जो
सांभाळी । त्याची खरी दसरादिवाळी ।
नाहीतरि समजा
होळी । आपुल्या सार्या जीवनाची ॥६५॥
होळीचा आला
शिमगासण । त्यांत मोठी मारहाण ।
लोक इभ्रतमान
सोडोन । पळती मार्गी वेडेसे ॥६६॥
हा वाढला
विचित्रपणा । ऐसा नोहे शिमगा जाणा ।
त्यांतहि आहे तात्विकपणा । घेण्यासारिखा समाजा
॥६७॥
याच दिवशीं
प्रल्हादाची छळणा । केली होती होळीने जाणा ।
परि दु:ख न झालें प्रल्हादप्राणा । हरिभक्त
म्हणोनि ॥६८॥
शेवटीं छळणारेचि
जळले । हें गांवासि कौतुक झालें ।
म्हणोनि जन ओरडले । उपहास त्यांच करोनि ॥६९॥
त्याच दिवशीं
शंकराने । काम जाळिला तिसर्या नयनें ।
म्हणोनि कामास
धिक्कारिलें भूतसेनेने । हलकल्लोळ करोनि ॥७०॥
त्याच दिवशीं
सज्जनांनी । वार्षिक यज्ञाची केली आखणी ।
संपूर्ण गांव साफ करोनि । द्यावें पेटवोनि कैचण
तें ॥७१॥
त्याच्या
प्रकाशीं सर्वांनी जमावें । आपलें दुष्कृत्य निवेदावें ।
पुढे तैसें न करण्याचें योजावें । अनुतापाने
॥७२॥
हें मनोधैर्य कमी
पडलें । म्हणोनि दुसरे जन ओरडले ।
गांवाचें पाप
धुवोनि काढले । ऐसियापरीं ॥७३॥
पुढे याचा
विपर्यास झाला । शिवीगाळ देती परस्पराला ।
पोथ्याहि सांगती ’ अभद्र बोला ’ । मूळ त्याचें न जाणतां ॥७४॥
म्हणती कोणी
वर्षातून । शिव्यासाठीच एक दिन ।
परि सज्जनासि
याचें काय कारण ? ये उत्तेजन दुर्जना ॥७५॥
या सणीं मुख्य
धूलिवंदन । जें ग्रामसफाईचें प्राचीन चिन्ह ।
अस्पृश्यांनाहि स्पर्शावें म्हणून । सांगितलें
ग्रंथीं त्या दिवशीं ॥७६॥
आधी सार्वजनिक
अग्निपूजन । त्यांत वाईट वृत्तींचें दहन ।
मग राख न्यावी
उकिरडीं पूर्ण । करावें स्नान समुदायें ॥७७॥
ऐसा ग्रामसेवेचा
आनंद । त्याने परस्परां लाविला सुगंध ।
प्रसन्नता दाखवाया विशद । योजिला प्रसंग रंजनाचा
॥७८॥
ठिकठिकाणीं गाणें
वाजवणें । रंगगुलाल आदि उधळणें ।
प्रसन्न ठेवावया
मानवी मनें । शिमगा सण योजिला ॥७९॥
राजेरजवाडयांचिया
दरबारीं । त्यास रूप आलें शृंगारी ।
श्रीकृष्णाचिया
नांवें रंगपिचकारी । उघविण्याचें ॥८०॥
गांवीं वेगळाचि
विपर्यास झाला । ग्रामशुध्दीचा उद्देश गेला ।
नालीमोरींचा उडवोनि मैला । दु:ख देती जनतेसि
॥८१॥
कुणाचीं लाकडें
चोरूनि नेती । घरच्या वस्तूहि होळींत टाकती ।
गाडी घोडयांचें
सामान जाळती । खाट नेती स्मशानीं ॥८२॥
या सणाने होतें
सणसण । गांव दिसूं लागतें भणभण ।
ऐसा हा प्रसंग वाईट म्हणोन । करिती टिका धीर
प्राणी ॥८३॥
परि यासि वळण
लावावें । ऐसें वेडेपण होऊं न द्यावें ।
त्यांत सौंदर्य पावित्र्य भरावें । गाणें
वाजवणें ठेवोनि ॥८४॥
होळी निमित्तें
जमवोनि नरनारी । घ्याव्या कवायती मोहल्ल्यावरि ।
ग्रामसुधारक
नाटिका बरी । मनोरंजनासि योजावी ॥८५॥
होळी म्हणजे
ग्रामशुध्दिजन । तैसेचि मातृदिन बालकदिन ।
श्रमिकदिन
मानवतादिन । स्वातंत्र्यदिनादि कितीतरी ॥८६॥
तैसेचि अनेक लहान
सण । सर्वांत असावें तत्त्वानुसंधान ।
उदरपूर्तीचें दिखाऊ साधन । ऐसें झालें तरि
व्यर्थ ॥८७॥
प्रगतीसाठी सणवार
करावे । कांही सण एके ठायींच घडवावे ।
सर्वांमिळोनि आचरावें । सहकार्याने ॥८८॥
पूर्वी घरोघरीं
गणेशोत्सव । नाना रूढयांचे उपद्रव ।
लोकमान्यांनी आणिलें महत्त्व । राष्ट्रीय रूपें
तयासि ॥८९॥
गांवाचा एकचि
गणपति । सर्वांसाठी कार्यक्रम होती ।
जेणें वाढेल राष्ट्रीय वृत्ति ऐसी असावी धारणा
॥९०॥
तोचि उत्तम सण, उत्सव , दिन । जो राष्ट्रीय वृत्तीने पूर्ण ।
हेंचि घडावया
महाकारण । संतीं बोधिलें समाजा ॥९१॥
जनता असते
उत्सवप्रिय । म्हणोनि त्या मार्गेचि लावावी सोय ।
राष्ट्रीय भावना जागे निर्भय । तोचि करावा उत्सव
॥९२॥
विशेष निमित्तें
संघटित व्हावें । सर्वांमिळोनि कार्य करावें ।
जेणें बोझ न
पडावा जीवें । कोणावरि ॥९३॥
नाहीतरि आपुलें
मनोरंजन । त्यासाठी जावे दुसर्यांचे प्राण ।
ऐसें करील जो
उत्सव सण । तो तो हीन या लोकीं ॥९४॥
परका सुखी आपणहि
सुखी । तत्पर परस्परांचे कौतुकीं ।
वागणूक सर्वांची सारखी । सर्वांसाठी असावी ॥९५॥
ही मानव्यबुध्दि
उपजावया । गांवोगांवीं बदलावी उत्सवप्रक्रिया ।
जेणें धडा मिळे लोकांसि या । नेहमी वागणुकीसाठी
॥९६॥
सकल धर्मामाजी
सणवार । याचिसाठी केले सानथोर ।
जेणें मनुष्याची कदर । मनुष्य करील सर्वदा ॥९७॥
सामुदायिकता वाढे
सर्वत्र । हेंचि सणवारांचें मूळसूत्र ।
सामुदायिकपणाचा
प्रकार । तोंचि खरा उत्सव ॥९८॥
ज्या दिवशीं गांव
झालें एक । तोचि उत्सवदिन अलौकिक ।
ओळखूं न येती
रावरंक । उत्सवामाजी ॥९९॥
ज्यासि नाही
त्यासि देणें । जो बिघडला त्या सरळ करणें ।
आप्त समजोनि
उचलोनि घेणें । पडला त्या सर्वतोपरीं ॥१००॥
हेंचिं खरें
औदर्य आहे । गांवाच्या सुखांत उत्सव पाहे ।
तेणें सदाचा सणवार राहे । आपुल्या गांवीं ॥१०१॥
पूर्वी गांवीं
बारा बलुते । अठरापगड जातीचे जत्थे ।
परस्परांवरि अवलंबून होतें । सहकारी जीवन ॥१०२॥
कोळी जाळें
घेवोनि येई । सोनार जिवती लावोनि देई ।
न्हावी धोबी गोवळी नेई । धान्यादिक सणावारीं
॥१०३॥
परि तो आता नुरला
कायदा । उत्सवास येणें हा नव्हे फायदा ।
सणवार सांगणें हा नव्हे धंदा । कोणाच्याहि
पोटाचा ॥१०४॥
ही आहे निर्मळ
सेवा । उजळावया अंतरींचा दिवा ।
पोट भरण्याचा
प्रश्न उत्सवां । आणोंचि नये ॥१०५॥
सकळांनी कामधाम
करावें । उरल्यावेळीं सणवार सांगावे ।
मंडपादि करण्यास लागावें । सेवाभावें सर्वांनी
॥१०६॥
ऐसें सांगणें हें
निराळें । परि त्या निमित्ताने भुलवावे भोळे ।
तेणें घोटाळोनि लोक सगळे । नास्तिक जैसे बोलती
॥१०७॥
श्रम-विभागणी
होती पूर्वी । त्यांतूनि ही वाढली स्वार्थचवी ।
त्याच कामीं
लागले भिक्षुकगोसावी । नांव बुडवाया पूर्वजांचें ॥१०८॥
जो कोणी एवढेंचि
करी । त्यासि गांवाने द्यावी चाकरी ।
उदर भरण्याची व्यवस्था पुरी । परिश्रमाने
सर्वकाळ ॥१०९॥
बेकारी न ठेवावी
ग्रामाप्रति । उधळपट्टी न करावी कोणेरीतीं ।
उत्सवाने उत्तम गति । लागे तैसेंचि करावें ॥११०॥
उत्तमगति तोचि
उत्सव । एरव्ही मोलें घेतले उपद्रव ।
तैसें न व्हाया करावें गांव । संघटित आणि
क्रियाशील ॥१११॥
साधावा कार्याचा
उसाह । तोचि उत्सव नि:संदेह ।
तुकडया म्हणे गांवीं प्रवाह । वाहूं द्या
शांतिसुखाचा ॥११२॥
इतिश्री
ग्रामगीता ग्रंथ । गुणशास्त्र-स्वानुभव-संमत ।
कथिला सणोत्सवांचा मुख्यार्थ । तेविसावा अध्याय
संपूर्ण ॥११३॥
अध्याय२३वाऑडीओ स्वरुपात --
कोणत्याही टिप्पण्या नाहीत:
टिप्पणी पोस्ट करा