अध्याय ३५ वा
प्रयत्न-प्रभाव
मागील अध्यायीं
निरुपण । इच्छा-प्रयत्नें गुंफलें जीवन ।
हानि लाभ जन्ममरण । त्यावाचून नसे कांही ॥१॥
आजची असो वा
पूर्वीची । आपुलीच इच्छा बर्यावाईटाची ।
आपणा सुख दे अथवा जाची । हें निर्विवाद ॥२॥
जें झालें तें
होऊनि गेलें । आता पुढे पाहिजे सूधारलें ।
इच्छा-कर्तव्यें लाभती फलें । सर्व कांही ॥३॥
यावरि श्रोत्याने
प्रश्न केला । आपण इच्छा-कर्तव्याला मान दिला ।
परि अचानक मृत्यु घडतो त्याला । कोणती इच्छा
सांगाना ? ॥४॥
कोणी अकस्मातचि
मेले । थोडेहि बिमार नाही पडले ।
छातीमाजीं कळ आली वाटलें । तैसेचि गेले
मृत्युमुखीं ॥५॥
कोणीं एकाएकी विहिरींत
पडला । अथवा रानीं व्याघ्राने भक्षिला ।
तो काय त्या प्रसंगाला । इच्छीत होता त्या
पूर्वी ? ॥६॥
कोणास मार्गात
मारोनि टाकिती । कोणी ठोकर लागतां मरती ।
त्यांची काय ती इच्छा होती ? अथवा कर्तव्य ? ॥७॥
अहो ! हो
देवा-दैवाची लीला । ठावी असोनि आपणाला ।
आम्हांसि लावाया
कार्याला । सांगतां भलतें ॥८॥
मित्रा ! ऐसा न
धरी भ्रम । सत्यचि आहे कथिलें तें वर्म ।
इच्छा-प्रयत्नेंचि
देव-काल-कर्म । देती फळें ॥९॥
मीं तर आधीच
सांगितलें । अचानक कर्तृत्व नाही दिसलें ।
परि पूर्वी तेंचि
कार्य असेल घडलें । आघाताचें ॥१०॥
करतेवेळीं कळलें
नाही । प्रसंग येतां वाटलें कांही ।
परि दैवावरि भार
देवोनि राही । मोकळा बिचारा ॥११॥
जैसें, धन संग्रहीं न करता । तरि चोर कासयासि मारता ?
पाहोनिया वाट चालता । तरि ठोकर कैसी लागती ? ॥१२॥
देह, स्थान, संग निवडोनि । आधीच घेता
उत्तमपणीं ।
आहारविहार करिता
समजोनि । तरि दु:खी होता कैसा तो ? ॥१३॥
अविवेक, क्रूरता, गर्व, बेहोशी । लागलीं मृत्यूच्या मार्गासि ।
निमित्त केलें
व्याघ्रादिकांसि । परि तो प्रयत्न आपुलाचि ॥१४॥
आणि अचानक दिसे
घडलें । तें तरी देहावरीच पडलें ।
जन्मचि न घेतां
कोठलें । संकट त्यासि ? ॥१५॥
जन्म हाचि
इच्छेचा खेळ । जगीं अनेक इच्छांचा मेळ ।
तेथे संघर्ष असे
अटळ । सुखदु:खफळ कर्माचें ॥१६॥
येथे दैव मारतें, देव मारितो । काय म्हणून आम्हीं म्हणतों ?
आम्हीं काय कुणाचें खातों ? सांगा मज ॥१७॥
देवदैव आपुल्याने
करी । तरि दोष लागेल देवावरि ।
तैसी नाहीच देवाची कामगिरी । दु:ख देणें मानवासि
॥१८॥
आपणचि मार्ग
चुकतों । इच्छेने संगतीने वाया जातों ।
मग ’ कैसें झालें ’ म्हणतों । एकाएकी फळ येतां ॥१९॥
तेथे जबाबदार
धरतों दैव । अथवा म्हणतों देवाची माव ।
नाहीतरि ग्रहगोलांचा प्रभाव । समजतों शुभाशुभ
॥२०॥
कोणी करिती
ग्रहशांति । वाचती पोथी गिर्हे बांधती ।
परंतु दुराग्रह बसला चित्तीं । तो न काढिती
भ्रांतीचा ॥२१॥
नक्षत्रांचा
सृष्टीवरि प्रभाव । परि ते निमित्तमात्रचि सर्व ।
आपुल्याचि
शुभाशुभ कर्मांची ठेव । फळा येई त्या त्या वेळीं ॥२२॥
आपण बरें-वाईट
बीं पेरलें । तें त्या त्या ऋतूंत उदया आलें ।
येथे कालाने काय
केलें ? साह्य दिलें उदय होण्या ॥२३॥
परि नारळीस न
येती रुई-फळें । पेरिलें तेंचि उगवतें बळें ।
त्यासि फक्त साह्यचि दिलें जळें । तैसा देव
साह्यकारी ॥२४॥
तो स्वत: कांही न
करी । ज्याचें त्यास देई निर्धारी । ’
प्राप्त काळघडी ’ सारी । निमित्तमात्र करोनि ॥२५॥
काळ चाले आपुल्या
गतीं । ईश्वर व्यापक सम स्थितीं ।
कर्मे आपचि फळा
येती । सृष्टिनियमें आपुलीं ॥२६॥
कर्म करायाची
स्वतंत्रता । ही जीवाहातीं महान सत्ता ।
आपुल्या दैवाचा विधाता । आपणचि आहे ॥२७॥
ग्रहगोलांचा
अनिष्ट प्रभाव । न पडावा म्हणोनि शोधिले उपाव ।
यांतहि कर्तबगार
मानव । सिध्दिचि असे ॥२८॥
उपासनेद्वारें
मानसिक शक्ति । वाढतां दु:खींहि सुखाची प्राप्ति ।
ही ईश्वरी कृपाहि असे हातीं । जीवाच्याचि ॥२९॥
मित्रा ! हें
विसरूं नको आता । आपणचि सर्व कर्ताहर्ता ।
यांत देव-दैवाची वार्ता । आपणचि केली ॥३०॥
ऐसें धरूनि राहा
जीवीं । शुध्द कर्मे करीत जावीं ।
तरीच गति पावे बरवी । पुढे पुढे ॥३१॥
असो निसर्ग वा
योगायोग । असो प्रारब्धाचाहि भोग ।
उत्तम प्रयत्नें
त्यांचाहि ओघ । वळवितां येई ॥३२॥
तैसी नसती जरि
शक्यता । जीव सर्वस्वीं पराधीन असता ।
तरि शास्त्र कोण देते हातां । नाना उपाय सांगोनि ? ॥३३॥
’ धर्मे वाग, सत्य वद ’ । ऐसा कां सांगता वेद ? ।
सारेचि होतील विधिनिषेध । अनाठायीं मग ॥३४॥
पडोनि
दैवादिकांच्या प्रवाहीं । जीव अधिकचि बुडेल डोहीं ।
निघायासि मार्गचि नाही । उरला मग, ऐसें होतां ॥३५॥
परंतु मिथ्या हा
विचार । जीवास असे कर्मस्वातंत्र्य ।
प्रयत्न करतां
होतो उध्दार । आपुला शत्रुमित्र आपणचि ॥३६॥
वाईट चिंतितां
वाईट होतें । जें जें साधूं तें साधतें ।
मग कां न घ्यावें थोरपण येथे । सदगुण सारे
शिकोनि ? ॥३७॥
यावरि श्रोता
म्हणे ऐका । माझी अजूनि आहे शंका ।
जगीं धडपडती
सर्वचि सर्वचि सुखा । परि एक एका न मिळे ॥३८॥
बरें करतांहि
ब्रह्महत्त्या । लागे कित्येकांच्या माथां ।
कित्येकां
जन्मभरि टाळ कुटतां । ताल तोहि न साधे ॥३९॥
याचें काय आहे
कारण ? काय नाही केला प्रयत्न ?
उलट सुखी असती
पापें करून । कित्येक लोक ॥४०॥
याचें ऐका समाधान
। लोक दिसती भिन्न भिन्न ।
परि त्यासि कारण
त्यांचेच प्रयत्न । वेगळाले ॥४१॥
भिन्न संस्कारें
भरले लोक । म्हणोनि न मिळती एकासि एक ।
कोणी जन्मतांचि गुणी सुरेख । ताल न जन्मीं साधे
कोणा ॥४२॥
संस्कारचि हे नान
तर्हांचे । कांही गायनाचे कांही विद्वत्तेचे ।
कांही चित्रकलेचे, धाडसाचे । चातुर्याचे कित्येक ॥४३॥
कांही धनाचे
कांही मानाचे । कांही अध्यात्म आणि भक्तीचे ।
कांही असती कार्यशक्तीचे । संस्कार नाना ॥४४॥
ज्या प्राण्याने
जो यत्न केला । तो संस्कार त्याच्या वाटयासि आला ।
म्हणोनि सर्वचि
सर्वाला । येतां दिसेना ॥४५॥
एकास मिळे
संपत्ति । परि अक्कल नाही त्यासि पुरती ।
एकास विद्वत्ता
पिसे अति । परि खाया पुरेना ॥४६॥
एक अतीच धाडसी
दिसतो । परि बुध्दीने शून्यचि भासतो ।
म्हणोनि जीवनांत तो ठरतो । वेडा अथवा गुंड जैसा
॥४७॥
एक शब्दसृष्टि
उभी करितो । एक गायनें जग डोलवितो ।
एक अदभुत वाद्यें वाजवितो । लहानपणीं ॥४८॥
एक ध्यान
करण्यांत प्रवीण । एका भक्तीचेंचि अवधान ।
एकास विश्वज्ञान आत्मज्ञान । लहानपणीं ॥४९॥
याचें एकचि कारण
। ज्याने जें कर्तव्य केलें समजोन ।
तेचि त्याचे संस्कार पूर्ण । पावले तया पूर्वीचे
॥५०॥
इच्छा-संस्कार
कर्तव्य-संस्कार । यांचेंच हें रूपान्तर ।
ज्याने केला जो व्यवहार । तोच फळला यत्नें
त्यासि ॥५१॥
प्रयत्नशील
त्यासीच म्हणावें । इच्छेंत तेंच चिंतनीं असावें ।
हातांनी कार्य
तेंचि घडावें । सर्वकाळ ॥५२॥
मनीं वसे तें
ध्यानीं दिसे । ध्यानीं ठसे तेंचि स्थानी भासे ।
तैसेंचि कर्तव्य
इच्छाउल्हासें । उमटों लागे जीवनीं ॥५३॥
या सर्वांचा मेळ
झाला । तरीच यश प्रयत्नाला ।
नाहीतरि अवघा गलबला । एक मिळेना एकाशीं ॥५४॥
याचा अनुक्रम ऐसा
आहे । प्रथम मनीं संकल्प राहे ।
संकल्प दृढ होतां
निश्चय । सत्कार्याचें रूप घेई ॥५५॥
कुणाचे संकल्प
अवधी न लाविती । त्यांची तैसीच असते प्रकृति ।
कांही संस्कार
मागील असती । कांही लाभती मातापित्याचे ॥५६॥
ऐसे संग्रहित होत
जाती । त्यांची पुढे पुढे होई प्रगति ।
तैसी तैसी लाभे गति । बर्यावाईट फळांची ॥५७॥
पूर्वी केले
उत्तम यत्न । म्हणोनि हातीं आलें रत्न ।
वाईट वर्तनाने
पुढे पतन । फळा येईल आपैसें ॥५८॥
पूर्वीची कमाई
भोगली । पुढे सुकृत-जोड नाही केली ।
त्यासि भोगावी लागली । राज्याअंतीं नर्कगति ॥५९॥
पूर्वी कांही
पुण्य घडलें । म्हणोनि सुख वाटयासि आलें ।
परि पाप करतां येतील घाले । निश्चयाने या पुढती
॥६०॥
पुण्यवंता आज
कष्ट । याचें कारण आहे स्पष्ट ।
एका संस्कारें तो पुण्यनिष्ठ । परि दुसरा फळला
दु:खरूपें ॥६१॥
प्रयत्न
सर्वांगीण आदर्श । सर्वचि संस्कारांचा उत्कर्ष ।
ऐसें न होय म्हणोनि पुरुष । विचित्र फळें भोगिती
॥६२॥
तुकाराम आणि
एकनाथ । दोघें सारखेचि अधिकारी संत ।
परि एका त्रास एक
धनवंत । फळें हीं भिन्न संस्कारें ॥६३॥
सकाळीं उठण्याचें
फळ निराळें । अभ्यासाचें फळचि वेगळें ।
उत्तम राहणीचें
फळ आगळें । झाकवितां झाकेना ॥६४॥
चित्तशुध्दीचें
वेगळें फळ । दानादिकांचें भिन्न सकळ ।
ज्ञान-साधनाचें
फळ प्रांजळ । नाही मेळ एक-एका ॥६५॥
उत्तम कार्या फळ
उत्तम । परि दुसरें एक वाईट कर्म ।
म्हणोनि फळ लाभे अधम । मागे-पुढे याचें त्याचें
॥६६॥
कल्याणकर्म केलें
जेवढें । तें कधीतरी फळेल मागेपुढे ।
हा सिध्दान्त
व्यर्थ न घडे । कदाकाळीं ॥६७॥
म्हणोनि उपकार
नाही फळले । पुण्य करितां अपकार झाले ।
हें म्हणणेंचि
नाही शोभलें । शहाण्या जना ॥६८॥
फळ वेगळेंचि आज
दिसतें । परि आलें कैसें धुंडितां तें ।
सहज कळेल, प्रयत्नचि होते । मागे केले ॥६९॥
उपकरपुण्य
संग्रहीं पडलें । अपकाररूपें पूर्वपाप फळलें ।
ऐसा मिश्र व्यवहार चाले । ओळखूं येना ॥७०॥
कोणत्या कर्माचें
कोणतें फळ । हें जाणतां येना तत्काळ ।
तेणें चित्तीं होय गोंधळ । वाढूं लागे कुशंका
॥७१॥
प्रत्येक कर्माचें
वेगळें फळ । परि जाणताचि लावी मोल सकळ ।
प्रयत्न-फळांची गुंतवळ । उकलेना सहजपणें ॥७२॥
उत्तमगाण्याचें
फळ खाद्य नोहे । परि त्याहूनि त्यांत सुख आहे ।
हें कैसें कळेल ? जोंवरि रुचि नये । गायनाची ॥७३॥
उपकार-सेवेंत
आत्मसमाधान । हें फळचि असे महान ।
तेथे कां इच्छावें बक्षीस अन्य । सज्जनांनी ? ॥७४॥
आपुले प्रयत्नचि
सरस करावे । केले तरी करीतचि राहावें ।
थोडें उणें होऊं न द्यावें । प्रयत्नामध्ये ॥७५॥
क्षण एक चुकीं न
द्यावें । प्रयत्नासि दूरदृष्टीने जपावें ।
प्रयत्नहि
सर्वांगीण व्हावे । सर्व सुखें भोगावया ॥७६॥
एरव्ही
प्रयत्नाशिवाय कोणीच नाही । प्रयत्न होती सर्वदाहि ।
परि दु:खचि देती
प्रयत्न कांही । जीवजना ॥७७॥
कांही प्रयत्न
नांवलौकिका नेती । कांही प्रयत्नें होय फजीती ।
कांही प्रयत्न
प्राणचि घेती । आपुले आणि परक्यांचे ॥७८॥
म्हणोनि प्रयत्न
करावे चांगले । कर्त्या सज्जना पाहिजे पुसलें ।
लोभप्रतिष्ठेसि
जे नाही भाळले । तेचि खरे प्रयत्नशील ॥७९॥
कांही प्रयत्न
उलटे घडती । त्यांचीं फळें मरणतुल्य येती ।
कांही प्रयत्न प्रांजळ होती । तेणें पावती उत्तम
जन्म ॥८०॥
मरणासीहि
प्रयत्नचि कारण । जन्मण्यासहि प्रयत्नचि प्रमाण ।
भोग-सुख-दु:खांचें निधान । प्रयत्नचि ॥८१॥
कांही प्रयत्न
योजनारूप होती । त्यांनी कीर्तिपळें लाभती ।
कांही प्रयत्नीं
शिकस्त करिती । मुक्ति पावती साक्षात्कारें ॥८२॥
कांही प्रयत्न
संचितीं पडती। प्रारब्ध भोगतां जे जे घडती ।
नाही मुळीच
उपभोगाची वृत्ति । त्यांचे प्रयत्न कळसाचे ॥८३॥
त्यांचे प्रयत्न
शुभप्रारब्ध झाले । दोन्ही मिळोनि देवपणासि आले ।
आपण आपणांत मिळाले । साक्षात्कारें आत्मत्वें
॥८४॥
मित्रा ! म्हणोनि
प्रयत्नशील व्हावें । प्रारब्धाचें थोरपण न मानावें ।
कर्तव्याने चमकून
उठावें । भूमंडळीं उत्साहें ॥८५॥
अमका प्रारब्धें
श्रीमंत झाला । अमका पुण्य करितां दैवें गिळिला ।
अमका ’ देव देव ’ म्हणतां तरला । प्रयत्नाविण ॥८६॥
हें तों म्हणणें
अज्ञानाचें । पुन्हा करूं नको उच्चार वाचें ।
सुप्रयत्नासि फळ
सौख्याचें । निश्चयें आहे ॥८७॥
दुसर्याचें फळ
पाहोनि झुरावें । आपण कांहीच न करावें ।
हें तों लक्षण आहे बरवें । अधोगतीचें आपुल्या
॥८८॥
आमुचें
पूर्वसुकृत नाही बळी । म्हणोनि हात ठेवावा कपाळीं ।
हें तों आमुच्याने कधीकाळीं । घडोंचि नये ॥८९॥
नाही तेंचि आता
कमावूं । आहे तें तें अधिक वाढवूं ।
इच्छा फलद्रूप करोनि घेऊं । हाचि करावा निर्धार
॥९०॥
याच निर्धारें
वाल्या कोळी । पुण्यश्लोक झाला भूमंडळीं ।
संत योगी वीर बळी । गाजले मानव-इतिहासीं ॥९१॥
वेश्यागामी
बिल्वमंगल । यत्नें झाला सूरदास निर्मल ।
आपणासह महीमंडल ।
केलें पावन भजनाने ॥९२॥
हेंचि शिकावें
सत्संगतीने । यानेचि मानव होती शहाणे ।
भाग्य उजळेल
सूर्याप्रमाणें । उद्योगशील झालिया ॥९३॥
प्रत्येक उद्योगा
फळ पावे । शेतकर्यासि हितगुज पुसावें ।
प्रयत्नें एक बीज लावावें । फळ पावावें कणसापरी
॥९४॥
प्रयत्नविण
स्वयंपाक झाला । प्रयत्नाविण घास मुखीं गेला ।
प्रारब्धानेच
व्यवहार चालला । ऐसें कोण सांगो शके ? ॥९५॥
पटवावया
प्रारब्धवाद । त्यासहि लागे प्रयत्न सिध्द ।
विमान, दूरध्वनि आदि शोध । लाविले काय प्रारब्धें ? ॥९६॥
उघड आहे
प्रयत्नाची थोरी । प्रयत्नापुढे प्रारब्ध ताण करी ।
हें म्हणणेंचि
अपुरें सर्वतोपरीं । दूरदृष्टीने पाहतां ॥९७॥
मुख्य असे
प्रयत्नचि केवळ । प्रारब्ध हेंहि प्रयत्नाचें फळ ।
वृक्षावांचोनि झालें फळमूळ । कोण म्हणे ? ॥९८॥
प्रयत्न सोडोनि
प्रारब्ध धरलें । तरि ते प्राणी दोघांतूनि गेले ।
नाही प्रयत्नहि
पूर्ण केले । प्रारब्ध पळालें दूरदेशीं ॥९९॥
कोणी एक झाड
लावलें । दिवसेंदिवस सुकतचि गेलें ।
त्याचेकडे दुर्लक्ष केलें । कोणी एकीं ॥१००॥
लोक म्हणती
आयुष्य सरलें । कोणी म्हणती किडयांनी ग्रासलें ।
कोणी म्हणती त्याचें प्रारब्ध आलें । मरणस्थानीं
॥१०१॥
कोणी म्हणती येथे
झाड जगेना । कोणी म्हणती चुकूं द्या यातना ।
कोणी म्हणती काय
आपणा- । हातीं आहे ? ॥१०२॥
अरे ! हें सर्वचि
आहे खरें । परि प्रयत्न करोनि पहा बरें ।
झाड जगतें की
ऐसेंचि मरे । प्रयत्न केलिया ? ॥१०३॥
म्हणोनि त्यास खत
घातलें । तारतम्य ठेवोनि सांभाळिलें ।
पाणी देवोनि वाचविलें । मूळडाळ सर्वचि ॥१०४॥
पुढे पुढे झाड
फुललें । पुष्पींफळीं बहरोनि आलें ।
प्रयत्न
केल्यानेचि झालें । आहेना हें प्रत्यक्ष ? ॥१०५॥
कलमें करोनि
नानापरीं । फुलें आणिलीं बहुप्रकारीं ।
हात ठेवितां कपाळावरि । ऐसें कधी होईल का ? ॥१०६॥
तैसेंचि मानवाचें
जीवन । उन्नत व्हावया हवा प्रयत्न ।
अपमृत्यु आदि धोके दारूण । टळती संशोधन केलिया
॥१०७॥
मानव सृष्टीहूनि
थोर । तो ईश्वराचा अंशावतार ।
अचूक प्रयत्न दैवी हत्यार । निर्मू शके
प्रतिसृष्टि ॥१०८॥
म्हणोनि सांगतों
प्रयत्न करा । विचारशक्ति प्रयत्नांत भरा ।
शिका शिकवा, प्रयत्न सारा । व्यापूं द्या गांवोगांवीं ॥१०९॥
ज्या ज्या
राष्ट्रांनी ऐसें केलें । त्यांचें वैभव शिगेस गेलें ।
जीवनमान आदि
वाढलें । इच्छेसारिखें तयांचें ॥११०॥
प्रारब्धवादी
शिथील झाला । प्रयत्नवादी चेतना पावला ।
शोध करीत पुढे गेला । दिगंतरीं ॥१११॥
केलें मंगळावरि
उड्डाण । चढला हिमगिरिशिखरीं पूर्ण ।
शोधिलें अग्निअस्त्र अणुअस्त्र महान ।
हैड्रोजनादि ॥११२॥
ऐकती करोडो
मैलांवरून । परस्परांचें गायन-भाषण ।
विश्व हें
आटोक्यांत आणून । घर केलें राहण्याचें ॥११३॥
प्रयत्नाची
शिकस्त झाली । अजूनिहि जागा आहे उरली ।
धाव कधीच नाहीं संपलीं । प्रयत्नशीलांची ॥११४॥
प्रयत्नें देवपण
पावला भक्त । प्रयत्नें योगी झाला जीवन्मुक्त ।
प्रयत्नें बध्द झाला निरासक्त । विषयामाजीं
॥११५॥
प्रयत्नें गांव
झाला आदर्श । प्रयत्नें सुखी होय स्वदेश ।
प्रयत्नें विश्वशांतीचे सायास । सफल होती ॥११६॥
यासाठी प्रयत्न
करावे आपण । मिरवावें देवाचें थोरपण ।
अंगां येईल
अहंकार म्हणोन । देव मध्यस्थीं घालावा ॥११७॥
प्रयत्नें राज्य
समृध्द करावें । प्रयत्नें भूमंडल डोलवावें ।
प्रयत्नेंचि दासपण शोभवावें । कार्यप्रभावें
॥११८॥
प्रयत्नें मानव
होई उन्नत । गांवचि नव्हे, हालवी दिक्प्रांत ।
ही अनुभवाची मात । विसरूं नका तुकडया म्हणे
॥११९॥
इतिश्री
ग्रामगीता ग्रंथ । गुरु-शास्त्र-स्वानुभव-संमत ।
कथिला प्रयत्नवाद
समर्थ । पस्तिसावा अध्याय संपूर्ण ॥१२०॥
अध्याय३५वाऑडीओ स्वरुपात --
कोणत्याही टिप्पण्या नाहीत:
टिप्पणी पोस्ट करा