अध्याय १३ वा
ग्रामनिर्माणकला
हात फिरे तेथे लक्ष्मी शिरे ।
हें सूत्र ध्यानीं ठेवोनि खरें ।
आपुलें ग्रामचि करावें गोजिरें
। शहराहूनि ॥१॥
हें गांवीचे लोक विसरले । आळसाद्वारें
दुर्दैव शिरलें ।
दैन्य दारिद्रय सर्वत्र भरलें ।
गांवामाजीं ॥२॥
शहरीं यंत्रादिकें आलीं ।
गांवची उद्योगकला मेली ।
कुशल माणसें शहरीं गेलीं । उद्योगासाठी ॥३॥
शहरीं गेली गांवची बुध्दि ।
शहरीं गेली गांवची समृध्दि ।
कष्टाळू शक्ति, हस्तकलासिध्दि । तेहि गेली ॥४॥
गांवीं उरली मुख्यत: शेती । ती
कशीबशी चालविती ।
विशेष बुध्दि, शक्ति, संपत्ति । यांचा ओघ दुसरीकडे ॥५॥
उत्तम शिक्षित, सामर्थ्यवान । ते नोकरीसाठी फिरती वणवण ।
उद्योगधंदे वा शेती कोठून ।
होईल उन्नत गांवची ? ॥६॥
हे सर्व जरि लक्ष पुरविती । तरि
छोटे उद्योग आणि शेती ।
निश्चयें सर्वांसि पोषिती ।
बेकार दीन कोणी नुरे ॥७॥
कारण, गांवींच कच्चा माल । ज्यावरि जगतां येई खुशाल ।
तो गांवीं पक्का नोहे म्हणोनि
हाल । गांवाचे आमुच्या ॥८॥
कच्चा माल मातीच्या भावें । तो
पक्का होतां चौपटीने घ्यावें ।
मग ग्रामजन कैसे सुखी व्हावे ? पिकवोनीहि ते उपाशी ॥९॥
त्यांच्या सुखाचें मुख्य साधन ।
सर्वतोपरी स्वावलंबन ।
शहरावरि न राहतां अवलंबून । काम
करावें सर्वांनी ॥१०॥
उत्तम बुध्दि कौशल्य ज्ञान ।
शक्ति सामर्थ्य इकडे योजून ।
गांवीं वाढवावें स्वावलंबन ।
आळस झाडून सर्वांचा ॥११॥
जिकडे तिकडे स्वावलंबनप्रेम ।
घरोघरीं चालावें कांही काम ।
आपुलें करोनि दुसर्यासि निष्काम । मदत करावी
मानवांनी ॥१२॥
घरीं मुलाबाळांनीहि राबावे ।
शेतीं कामधंदे हस्तें करावे ।
बायकापोरांसहित सुखी व्हावें । कष्ट करोनिया
॥१३॥
हातीं उद्योगाचें साधन । मुखीं
रामनामाचें चिंतन ।
हाचि धर्म आहे महान । गांवकरी लोकांचा ॥१४॥
गांवचा एकेक घटक । बनवावा कलावंत
सेवक ।
जो आपुलें घर सुरेख । करोनि
गांवा शोभवी ॥१५॥
कष्ट करणाराचें जीवन । शोभा
देतें देवाप्रमाण ।
स्वत: स्वावलंबी होऊन । सहकार्य
करी जो गांवाशीं ॥१६॥
पहिलें पाऊल घरचा धंदा । दुसरें
पाऊल दारच्या प्रबंधा ।
पुढे ग्रामसफाईच्या छंदा । लावोनि घ्यावें
आनंदें ॥१७॥
असें हें कष्टाचें स्वरूप ।
वाढवीत जावें आपोआप ।
नाना कलांचें देणें रूप । कष्टालागी शिकावें
॥१८॥
कला असे मानवासि भूषण । परि
पाहिजे जीवनाचें त्यांत स्मरण ।
जगावें सुखसमाधान । धरोनिया
अंतरीं ॥१९॥
ऐसी असावी सर्व कला । नाहीतरि
वाया गेला ।
प्राणी जन्मला आणि मेला ।
नाहकचि ॥२०॥
कलेनेच माणसाची ओळख । एरव्ही
कोण पुसतो आणिक ?
तुम्ही आहांत रांव की रंक । आता
कोणी पुसेना ॥२१॥
जरी असले कोणी धनवान । तरी
व्हावें त्यांनी कलापूर्ण ।
यांतचि आहे शहाणपण ।
श्रीमंतांचें ॥२२॥
नाहीतरि घरचे सर्वचि बेताल ।
समजेना गाणें-वाजवणें समकाल ।
परि गाणारे आणोनि खुशाल । जागरण करविती प्रयासें
॥२३॥
म्हणती आमुचा उत्सव महान ।
करावें कांही नवरात्र म्हणोन ।
यासाठी आणिले गाणारे कलावान ।
देवापाशी ॥२४॥
आम्हांस कांहीच कळेना । म्हणोनि
बोलाविलें ऐकणारांना ।
त्यांनी ऐकाव्या गाण्याच्या ताना । आम्ही हसावें
पाहोनि ॥२५॥
काय करावी ऐसी रीति ? आपणासि नसे ज्याची मति ।
त्यापेक्षा आपणहि शिकावी कोणतीं । कला अंगीं
॥२६॥
दुसर्याचा राजहंसा बरवा । आपला
असेनाका पारवा ।
परि स्वावलंबी कलेचा रावा । बोलवावा प्रत्येकाने
॥२७॥
अहो ! जीवनाची एक तरी कला ।
असावी लागते मानवाला । तरीच तो ’ मानव ’ शोभला । नाहीतरि कल्ला जीवनाचा ॥२८॥
गोड बोलण्याची कला । नेटकें
राहण्याची कला ।
अंग-मेहनतीची कला । आवश्यक आहे
जीवनासि ॥२९॥
सुंदर लिहिणें अक्षरओळी ।
स्पष्ट वाचणें पुस्तकें सगळीं ।
जरा न दिसे टाळाटाळी । कोठेहि
कलावंताची ॥३०॥
जीवनांत यावा सरळपणा । साधा
सात्विकतेचा बाणा ।
हृदय-निर्मळतेचा निशाणा ।
कलावंताचा धर्म हा ॥३१॥
एरव्ही कला सर्वांनाच येते ।
कलेवांचून नाही रिते ।
परि तारतम्य पाहिजे तेथे । लोकांपुढे न्यावया
॥३२॥
कष्ट करोनि आपुल्या हातें ।
आदर्श करावें घरातें ।
असेल जरी झोपडी ते । भासवावी नंदनवन ॥३३॥
माती मिळवोनि घरें बांधलीं ।
परि चुन्यापेक्षाहि सुंदरता आली ।
थोडके पैसे लावोनि केली । रचना सगळी घराची ॥३४॥
आपुल्या गांवींच विटा केल्या ।
मडकीं-सुरया ओतल्या भाजल्या ।
कवेलू-कुंडयांसहित निर्मिल्या ।
आपुल्या गांवीं ॥३५॥
लाकडें तासोनि सरळ केलीं ।
त्यांत सात्विकतेची प्रतिभा भरली ।
गांवाच्या सुताराला आली । कला आमुच्या ॥३६॥
गांवींच केले हातोडे-खिळे ।
ऐरणी-कुर्हाडी सापळे-विळे ।
-कुदळया शिंके आदि सगळें ।
सामान जीवनाचें ॥३७॥
दगड फोडोनि फाडी केली । सरळ
चिरेदार टापोनि छाटली ।
इमारतीस बसवितां दिसली । सुंदर
सगळी ॥३८॥
फडे झाडणी चटई नवार । पलंग
पायपूस मोटसंदोर ।
सुंदर केले डवरे वखर । नव्या
धर्तीचें ॥३९॥
कापूस पिंजोनि सूत कातलें ।
सुंदर वस्त्र स्वेटर विणलें ।
बेरडया मुसके दोर बनविले ।
जाळें उतारीसहित ॥४०॥
कोणी केली शेतीची रचना ।
धुरेबंधारे वाफे नाना ।
पाहतां दिसती सरळ लैना ।
शेतीमाजीं ॥४१॥
झाडें दिसती ओळींत बध्द । सरळ
सुंदर हिरवीं शुध्द ।
घरमालकचि करी खुद्द । काम
आपुल्या हातांनी ॥४२॥
घराभोंवती बाग केली ।
सांडपाण्यावरि झाडें वाढलीं ।
फळाफुलांचीं रोपें वेली ।
भाजीपाला नित्याचा ॥४३॥
घरांतूनि बाहेर दिसेना पाणी ।
प्रवाह करीतसे आंतूनि ।
धूर जातसे धुराडयांतूनि । गोठयांत गोमूत्र न
साचे ॥४४॥
घरामाजीं निर्मळपण । टापटिपीचें
वर्तन ।
प्रत्येक वस्तु ठेविल्याचें
स्थान । सरळ दिसे पाहतांचि ॥४५॥
सर्व वस्तूंचीं लिहिलीं नांवें
। सामान घेतां नलगे सांगावें ।
घरीं येताचि दिसतें बरवें । काय
आहे ॥४६॥
दारासमोर जें जें दिसलें । तें
तें कलेनेचि सुंदर सजलें ।
आपुल्याच गांवीं निर्मिलें ।
कलाकारांनी ॥४७॥
जरा न दिसते उसनी ऐट ।
परकीयांकडोन करविला थाट ।
सामान आणलें भरमसाट ।
परदेशींचें ॥४८॥
जें दिसलें तें आपुल्याच
गांवींचें । अथवा प्रांतींचें देशींचें ।
तेणें कौतुकचि आमुचें । सर्व
करिती ॥४९॥
ऐसी घरादारांची सुंदरता । आपणचि
आणावी स्वता ।
कोणीहि डोळे भरोनि पाहतां । प्रसन्न होती अंतरीं
॥५०॥
ऐसी कला असावी कष्टार्जित ।
स्वावलंबी उद्योगें उन्नत ।
नखशिखान्त ओजहि त्यांत । जो
जीवन जागवी देशाचें ॥५१॥
कुणाची कला शरीर भूषवी । कुणाची
घरीं टापटीप दर्शवी ।
कुणाची कला गांवचि सजवी । हौसेने आपल्या ॥५२॥
मानवी कला गांव शोभवी । गांवाची
कला प्रांत जागवी ।
प्रांताची कला देश भूषवी । वैशिष्टयाने ॥५३॥
ही सर्व कलाकुसरी । मानवासचि
साधे बरी ।
परि योजकता असावी अंतरीं । कलावंताच्या ॥५४॥
नाहीतरि टोप शिरीं विदेशी । आणि
खादीपंचा कटीसि ।
मारूतीचें तोंड लंबोदरासि । ऐसें होतें ॥५५॥
एकाने दिवाणखाना सुंदर केला ।
पाहतांना आनंद झाला ।
परि शौचकूपचि बिघडला । होता त्याचा ॥५६॥
परिचय घेणारा आला घरीं ।
प्रथमचि चढला शौचगृहाभीतरी ।
आंत पसरली घाणचि सारी ।
स्वच्छता खरी दिसेना ॥५७॥
मग पाहिलें स्वयंपाकघर । कांदे
बटाटे यांचें फोतर ।
चुलीआंतचि राख-केर । झाडूनि
नव्हता लागला ॥५८॥
पानाचा पीक कोपर्यांत ।
कपाटामागे घाण बहुत ।
दुमडूनि बघतां सुंदर बिछायत ।
कचराकागद त्याखाली ॥५९॥
म्हणे वा हो कलावंत ! बघा जरा
जावोनि आंत ।
सारवण झालें नाही सात ।
दिवसापासोनि दिसतसे ॥६०॥
बाकी सगळें केलें सुंदर । परि
एवढेंचि गालबोट त्यावर ।
ऐसें असों नये अंतर । कलेमाजीं ॥६१॥
कला असावी सर्वनिपुण । आंतबाहेर
निर्मळ पूर्ण ।
हात फिरे तेथे लक्ष्मी धांवोन ।
येते मग ॥६२॥
यापरी कलेने घर सजविलें ।
आपुलें जीवन सुंदर केलें ।
परि गांव असेल बिघडलें । तरि
तें सौंदर्य टिकेना ॥६३॥
काळया शरीरावरि कोड । तैसें
दिसेल तें एकटें धेंड ।
म्हणोनि गांव करावें आदर्श सुघड
। कलांनी आपुल्या ॥६४॥
गांवीं असावीं सेवकमंडळें ।
ज्यांना ’ मुखीं राम हातीं काम ’ हें कळे ।
अखंड चालविती कामाचें सोहळे ।
ग्रामसेवेसाठी ॥६५॥
श्रमदानाचे सप्ताह घेवोनि ।
रस्ते दुरुस्त करावे सर्वांनी ।
शोषक खड्डे मोर्या करोनि ।
सांडपाणी थांबवावें ॥६६॥
रस्त्यामाजीं एकार्या असती ।
पांदण झाली निमुळती ।
गोखरू कांटे झुडपें वाढती । सर्व व्यवस्था
लावावी ॥६७॥
डोब साचते पडती डेरे । ठीक
करावें मार्गी सारें ।
शौचगृहेंहि नव्या प्रकारें । निर्मावी
सर्वांसाठी ॥६८॥
नदी तळयाकांठची स्वच्छता । तेथे
पार घाट आदींची व्यवस्था ।
उत्पादन वाढवाया तत्त्वता ।
उपयोग घ्यावा जलाचा ॥६९॥
गांवांतील मार्ग विहिरी घरें ।
सुंदर सजवावीं पशूंचीं कुटीरें ।
ठायीं ठायीं मुत्रीघरें ।
नाल्या करणें निर्माण ॥७०॥
सडकांचिया दुतर्फा छान ।
सर्वांनी करावें वृक्षारोपण ।
ढोले ठेवावे मधामधांतून । कचरा त्यांत टाकावया
॥७१॥
चहूं दिशांनी गांव सुंदर । वारे
करोत जीवनसंचार ।
कोठेहि घाण घर । पाहतांना न
दिसावें ॥७२॥
घरें मोडकीं असतील कोठे ।
सर्वांनीं जावें तया वाटें ।
मिळोनि करावें चोखटें । ’ हाहि आमुचा ’ म्हणोनिया ॥७३॥
घरें खिडक्यावीण अंधारीं । कोंदट
दमट बसकीं सारीं ।
गुरांचा गोठा घराभीतरी । ऐसें राहूं न द्यावें
॥७४॥
गोटे ओटे करावे दुरुस्त । कोपरे
खंडारे गैरशिस्त ।
राहूं न द्यावे अस्ताव्यस्त ।
वाकडे तिकडे ॥७५॥
हे सर्व खणोनि काढावे । दोरीलैन
धरोनि नवे ।
मोकळेचाकळे मार्ग करावे । उल्हासवावें जनलोकां
॥७६॥
मार्गी असावा लाकूडगोटा । साफ
दिसाव्या चारी वाटा ।
कोणी अडला असेल करंटा । त्यास
वळवावें गांवाने ॥७७॥
कुंपकाटी गवती शाकार । गांवीं
नसावा शक्यतोंवर ।
उडवे-हुडे पुंजा-केर । भलतैसा न
राहूं द्यावा ॥७८॥
फास गवतगंजी कडबागूड । भूस
उपणणें अथवा खळवाड ।
कुंभार-आवा अग्निकुंड ।
सुरक्षित जागा नेमाव्या त्यांच्या ॥७९॥
मेलीं जनावरें कोठेहि नेलीं ।
गांवभरी घाण मांसहाडें आलीं ।
ऐसें न व्हाया पाहिजे नेमिली । जागा
उघडण्या-गाडण्याची ॥८०॥
जेथे तेथे सूचनाफलक । लाविले
पाहिजेत मार्गदर्शक ।
शोभवावेत रस्ते चौक । थोरांचिया नांवांनी ॥८१॥
मार्गावरि अंधार पडे । तेथे
प्रकाशाची व्यवस्था घडे ।
ऐसें करावें चहूकडे । कार्यकर्त्यांनी ॥८२॥
गांवीं शाळा निर्माण करावी ।
कोंडवाडयाचीहि व्यवस्था व्हावी ।
बाजारगुजरी अवश्य असावी ।
सोयीसाठी व्यवस्थित ॥८३॥
नाहीतरि गांवीं बाजार भरला ।
शिस्त नाही दुकानाला ।
कोणताहि माल कोठे ठेवला । झाला
सगळा कल्लोळ ॥८४॥
लोक एकमेकांस खेटती ।
कांहीकांचे खिसे कांपती ।
नाही समजली चालरीती । माणुसकीची
॥८५॥
तरुण पाहती भलतीकडे । बोल बोलती
वेडेवाकडे ।
चालती इकडे पाहती तिकडे । तेणें धक्के बसती
लोकां ॥८६॥
कोणी मधेच माल उपणती । खुंटया
गाडती गाडया सोडती ।
बकर्या-गायी मोकाट फिरती ।
मधेच मांडती मिरच्याहि ॥८७॥
लैन नाही दुकानांप्रति । कोणीहि
कोठे माल मांडती ।
या सर्वांमुळे होते फजीती । घेणारा आणि
देणारांची ॥८८॥
त्यांत माशांचा अवघा घोळका ।
कोणी म्हणेना कोणा एका ।
सर्वत्र पैसा कमावण्याचा झोका । चालतसे हौसेने
॥८९॥
कोणी म्हणेल ऐसें कां करतो ? दुकानदार म्हणे आम्ही कर देतो ।
मग आम्हांला कोण काय म्हणतो ।
सांगा सांगा ! ॥९०॥
ऐसें जेथे जेथे होतें । दुरुस्त
करावें सगळें तेथे ।
प्रेमाने सांगून पाहतां सर्वानुमतें । कोणी हट्ट
करीना ॥९१॥
आपुलें जेव्हा जन न ऐकती ।
तेव्हा सभाद्वारें करावी दुरुस्ती ।
सांगून पाहावें सरकारप्रति ।
दुरुस्त कराया गांव सारें ॥९२॥
मुख्य आपुली असावी समिति । जी
सुंदर ठेवील बाजाराप्रति । वजनें, मापें, माल, जागा, पध्दति । सर्व चोख करावया ॥९३॥
सर्वांच्या पिकांचिया रक्षणा ।
गांवीं येऊं न द्याया वानरसेना ।
ऐशाहि कराव्या समित्या संघटना । नाना कार्यास्तव
॥९४॥
सर्वांगीण असावी ग्रामरचना ।
मनोरंजनासहित पुरावाव्यात भावना ।
जेणें करून ग्रामवासीयांना । आठव ना ये शहराचा
॥९५॥
व्याख्यानें कीर्तनें कलापथक ।
वादविवाद पोवाडे नाटकें सात्विक ।
ऐसी नित्य नवनवी करमणूक । गांवीं चालवावी सर्वांनी
॥९६॥
एक असावा सुंदर बाग । त्यांत
मनस्वाथ्याचेंचि असावें अंग ।
प्रसन्नता वाढाया नाना रंग ।
वृक्षवेली लताकुंज ॥९७॥
त्यांत क्रीडांगणें पाळणें ।
बालक-युवकांचीं प्रसन्नविती मनें ।
जातीपातीचें विसरोनि रडगाणें ।
सहजभावें चालवावीं ॥९८॥
गांवीं विश्रामगृह असावें ।
ज्यांत पाहुणे उत्साही बरवे ।
सर्वांस मुक्तद्वार ठेवावें । उतरविण्यासाठी
॥९९॥
तेथे असावी सुंदर विहीर । पाणी
पिण्यासि थंडगार ।
वचनें असावीं उदबोधक सुंदर ।
भिंतीवरि सर्व ॥१००॥
सुंदर करावा आखाडा । मुलें
बागडती उल्हासें तडतडा ।
आदर्श मल्ल-खेळाडूंचा धडा । गिरवावया ॥१०१॥
सुंदर मुलांचीं शरीरें । दिसती
गुलाब जैसे गोजिरे ।
बागचि फुलले हरेभरे ।
सुपुत्रांचें ॥१०२॥
सुंदर असावें वाचनालय । नाना
ग्रंथ ज्ञानमय ।
करावया सुबुध्दीचा उदय ।
गांव-लोकीं ॥१०३॥
काय चाललें जगामाजी । कळावें
गांवीं सहजासहजीं ।
म्हणोनि वृत्तपत्रें असावीं ताजीं । आकाशवाणीहि
त्याठायीं ॥१०४॥
तैसेंचि असावें हस्तलिखित मासिक
। अक्षर गांवाचें व्हाया सुरेख ।
लेखनचित्रादि कलांचें कौतुक । वाढेल गांवीं
॥१०५॥
सहज कळावे विचार आणि वृत्त ।
म्हणोनि फळा असावा चौकांत ।
ती जणूं ज्ञानेश्वराची भिंत । ज्ञान देई
सर्वांसि ॥१०६॥
अक्षरशत्रूंना सामर्थ्य यावें ।
म्हणोनि प्रौढशिक्षण चालवावें ।
घराघरावरि नंबर द्यावे ।
नामपाटी लावोनिया ॥१०७॥
गुराढोरांचीं औषधें जाणती ।
साह्य द्यावें त्या ग्रामीणांप्रति ।
अनुभूत नुसखे लोकगीतादि किती ।
संग्रह त्यांचा करावा ॥१०८॥
गांवचें आरोग्य असावें उत्तम ।
सर्व प्राणीमात्रासि लाभावें क्षेम ।
म्हणोनि चालवावें आरोग्यधाम ।
गांवामाजी ॥१०९॥
आपुल्याच गांवची वृक्षवल्ली ।
कंदमुळें आणोनि औषधें केलीं ।
निसर्ग-उपचारासहित दिलीं । पाहिजेत वैद्यें
॥११०॥
चालवावें ऐसा वैद्यांप्रति ।
सर्पादि विषें उतरविती ।
घाव बुजविती हाड जुळविती । औषधें ऐसीं अनुभवोनि
॥१११॥
जेथे पुरुषांचा दवाखाना । तेथे
हवी सूतिकागृहाचीहि योजना ।
दोहोंचीहि आवश्यकता ग्रामजना । भासतसे अत्यंत
॥११२॥
गांवचे वैद्य गांवच्या सुईणी ।
गांवें घ्याव्या तयार करोनि ।
नवनवीं ज्ञानसाधनें देवोनि ।
सर्वतोपरीं ॥११३॥
गांवीं असावें पोस्टस्थान ।
त्वरित कळावया वर्तमान ।
परस्परांचा व्यवहार पूर्ण ।
पत्रोपत्रीं चालावया ॥११४॥
ऐशा सर्वचि सुखसोयी । लोक करूं
शकतील निश्ययी ।
स्वावलंबी राहूनि सर्वहि । देतील जेव्हा सहकार्य
॥११५॥
प्रत्येकाचा कितीतरि वेळ ।
श्रमशक्ति आणि बुध्दीचें बळ ।
व्यर्थ जातसे तें उपयोगी सकळ । लावितां गांव
सुखी होई ॥११६॥
ऐसें गांव होतां आदर्शपूर्ण ।
शहराहूनीहि नंदनवन ।
सर्वांचें करील आकर्षण । सुंदर
जीवन तुकडया म्हणे ॥११७॥
इतिश्री ग्रामगीता ग्रंथ ।
गुरु-शास्त्र-स्वानुभव संमत ।
स्वावलंबी ग्रामनिर्माणकला-कथित । तेरावा अध्याय
संपूर्ण ॥११८॥
अध्याय १३ वा ऑडीओ
स्वरुपात -
कोणत्याही टिप्पण्या नाहीत:
टिप्पणी पोस्ट करा